2020 به روایت فضا

ساعت 24-سال 2020 برای بسیاری هم‌معنا با بزرگ‌ترین همه‌گیری و قرنطینه تاریخ پزشکی است. ویروس کرونا نه‌تنها بر سلامت جهانی، بلکه بر پروژه‌های علمی بسیاری سایه افکند. اما سال گذشته میلادی یکی از سال‌های هیجان‌انگیز در تاریخ فضا و نجوم است که دستاوردهای بسیاری را نیز با خود به همراه داشت؛ از به‌ثمرنشستن بسیاری از ایده‌ها و پروژه‌های فضایی تا نمونه‌برداری و رصد دقیق اجرام فضایی.

در فوریه سال 2020 نخستین داده‌ها از کاوشگر ارسالی ناسا به مریخ دریافت شد؛ ثبت صدها مریخ‌لرزه توسط سطح‌نشین اینسایت‎ در منطقه «هامونه ‌الیسیوم»، دومین منطقه آتشفشانی بزرگ در این سیاره. البته تمامی کوه‌های آتشفشانی مریخ تا حدود زیادی غیرفعال هستند و احتمال خروج گاه‌وبی‌گاه متان نظر دانشمندان را به خود جلب کرده است. این ربات با نصب یک دستگاه لرزه‌نگار حساس بر سطح مریخ اطلاعات ارزشمندی از فعالیت‌های درونی و ساختار عمقی این سیاره در اختیار محققان قرار داد. کشف 20 زمین‌لرزه با بزرگای بیش از چهار ریشتر که کانون آنها در عمق 20 تا 30کیلومتری عمق مریخ است، می‌تواند به درک بهتری از پیشینه زمین‌شناسی این سیاره منتهی شود.
در ماه می ‌سال 2020، شرکت فضایی اسپیس‌ایکس به رهبری «ایلان ماسک» با ارسال نخستین محموله فضایی خود به همراه چند فضانورد به ایستگاه بین‌المللی فضایی، تاریخ‌ساز شد. پس از بازنشستگی شاتل‌های فضایی ناسا در سال 2011، ارسال هر محموله فضایی توسط پرتابگر سایوز کشور روسیه صورت می‌پذیرفت. اما فضاپیمای «دراگون» ساخت شرکت خصوصی اسپیس‌ایکس، در یک سفر رفت‌ و برگشت دوماهه، اثبات کرد که شرکت‌های خصوصی نیز می‌توانند با فناوری پیشرفته و هزینه کمتر در عرصه فضا خودنمایی کنند. به عبارت دیگر، ما شاهد سفرهای فضایی متعدد و گردشگران فضایی بسیاری در دهه آینده توسط شرکت‌های خصوصی خواهیم بود.
در ژوئن سال 2020، کاوشگر مشترک سازمان فضایی اروپا و آمریکا موفق به شکار نزدیک‌ترین و دقیق‌ترین تصویر از خورشید شد. کاوشگر Solar Orbiter حاصل یک تحقیق بین‌المللی بود که فوریه امسال پرتاب شد و به پژوهش در بیرونی‌ترین لایه‌های خورشید (تاج و فتوسفر) می‌پردازد. همچنین این کاوشگر به مطالعه میدان مغناطیسی بزرگ خورشید می‌پردازد که منظومه شمسی را از ورود ذرات باردار کیهانی نقاط دوردست فضا محافظت می‌کند. در این مأموریت با ثبت تصاویری در مدار 42‌میلیون‌کیلومتری از سطح خورشید، حقایق جالبی از نزدیک‌ترین ستاره به زمین برملا شد. همچنین با آغاز فعالیت‌های جدید لکه‌های خورشیدی و پایش مستقیم آنها، بهتر می‌توان در رابطه با تأثیر این پدیده بر سیاره زمین نظر داد.
در زمینه کشف سیارات فراخورشیدی و تحلیل داده‌های دریافتی از آنها می‌توان سال 2020 را یکی از موفقیت‌آمیزترین سال‌ها در این زمینه قلمداد کرد. کشف تعداد بالایی از فراخورشیدی‌ها با ابعاد مشابه زمین ازجمله آنهاست. اما یکی از خاص‌ترین سیارات فراخورشیدی یافت‌شده در سال گذشته، غول گازی بزرگ‌تر از سیاره مشتری با نام WD1856B بود که در فاصله 80 سال نوری به دور یک ستاره در حال مرگ از نوع کوتوله سفید گردش می‌کند. کوتوله‌های سفید هسته‌های باقی‌مانده از پایان عمر ستارگان مشابه خورشید هستند. ستاره‌ای که این غول گازی به دور آن گردش می‌کند کوتوله سفیدی با ابعادی در حدود نصف سیاره زمین است؛ اما جرم و چگالی آن بسیار بالاست و می‌تواند سیارات بزرگ‌تر از مشتری را نیز در دام گرانش خود گرفتار کند. نکته جالب دیگر فاصله بسیار نزدیک این زوج سیاره و ستاره نسبت به یکدیگر است. در حقیقت این سیاره غول‌پیکر هر 36 ساعت یک دور به دور ستاره خود گردش می‌کند؛ کاری که زمین در مدت 365 روز انجام می‌دهد! نکته هیجان‌انگیز دیگر این است که چطور سیاره‌ای با این ابعاد توانسته از روزهای پایانی زندگی ستاره خود جان سالم به در ببرد؛ چراکه ستاره‌ها پیش از تبدیل‌شدن به کوتوله سفید، برای چندین میلیون سال افزایش حجم داده و به غول سرخی تبدیل می‌شوند که هر سیاره‌ای در نزدیکی آنها داخل ستاره سقوط می‌کند و نابود می‌شود. بنابراین حضور چنین سیاره عظیم‌الجثه‌ای در چنین فاصله اندکی از یک کوتوله سفید که پیش از آن یک غول سرخ بوده، جای تعجب دارد. این کشف می‌تواند به شناخت بهتر سرنوشت سیارات منظومه شمسی در زمان مرگ خورشید کمک کند.
اما یکی از غیرمنتظره‌ترین اخبار نجومی سال 2020، در 14 سپتامبر و با کشف نشانه‌های مولکولی حیات در اتمسفر داغ‌ترین سیاره منظومه شمسی منتشر شد. سیاره ناهید با دمای 500 درجه سانتی‌گراد در سطحش عملا نمی‌تواند گزینه مناسبی برای پشتیبانی از حیات باشد، اما در کمال تعجب میزان قابل‌ توجهی از گاز «فسفین» در جو این سیاره یافت شد. این گاز در زمین توسط برخی از باکتری‌ها در فرایندهای زیستی تولید می‌شود و حضور فسفین در جایی که لقب سیاره جهنمی را به دوش می‌کشد، تعجب همگان را برانگیخت. هرچند که این اکتشاف می‌تواند تأییدی بر یک فرایند زمین‌شناسی ناشناخته باشد و نه حیات، اما به درک بهتری از معیارهای کاوش حیات در عالم کمک خواهد کرد.
‌ خبر دیگر در اکتبر سال 2020 توسط ناسا اعلام شد. کاوشگر فضایی«OSIRIS‌REX» با موفقیت نمونه‌هایی از سیارک 101955‌ Bennu که با نام «بنو» شناخته می‌شود، نمونه‌برداری کرد. این کاوشگر از سال 2018 در مدار این سیارک 492متری قرار گرفت و به کاوش و نقشه‌برداری از سطح آن پرداخت. دو سال بعد، در یک مانور پیچیده و تماس با سطح این سیارک، موفق به برداشت 60 گرم نمونه و جداشدن مجدد از آن شد تا این نمونه‌ها را به زمین بیاورد. این محموله ارزشمند به آرامی در راه زمین است و در سال 2023 به زمین خواهد رسید. البته این همه ماجرا نیست. پس از نمونه‌برداری، این کاوشگر به دو قسمت تقسیم شد؛ کپسول حاوی نمونه که در راه رسیدن به زمین است و بخش اصلی کاوشگر که در مدار جدید خود به سمت دیگر سیارک‌ها پیش می‌رود تا از حقایق دیگر خرده‌سیارک‌ها رازگشایی کند. مولکول‌های کربنی پنهان در این سیارک سرنخ‌های حیرت‌انگیزی از روزهای نخست زمین در منظومه شمسی دارند ‌زمانی که غبارهای کربنی فضا در سطح زمین سقوط کرده و باعث واکنش‌های پیچیده آلی شده‌اند؛ واکنش‌هایی که سرمنشأ آغاز حیات در زمین شدند.
در این میان یک خبر هیجان‌انگیز، اما کمی با رنگ‌وبوی سیاسی در 27 اکتبر در رسانه‌ها منتشر شد: خبر کشف ذخایر وسیع و گسترده آب در سمت آفتاب‌گیر ماه که البته با حجمی از انتقادات نیز روبه‌رو شده و به اعتقاد بسیاری این خبر بزرگ‌نمایی رسانه‌ای شده است. اما از نگاه دیگر منتقدان این بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین اکتشاف برای تسهیل حضور انسان در ماه است. زمانی که «دونالد ترامپ» در وعده‌های انتخاباتی خود صحبت از بازگشت مجدد انسان و سکونت طولانی‌مدت در ماه را کرد، یکی از انتقادهای وارده به او، عدم دسترسی به ذخایر کافی آب بود. دانشمندان دو سال قبل در عمق همیشه‌ تاریک گودال‌های ماه و در دمای منهای 60 درجه نشانه‌هایی از ذخایر بزرگ آب یخ‌زده یافته بودند. اما ایجاد پایگاه و استخراج آب در تاریکی و بدون کارایی پنل‌های خورشیدی، کار بسیار سخت و پرهزینه‌ای بود. در حضور آفتاب نیز یخ سریعا تصعید می‌شود و اثری از آن باقی نخواهد ماند. اما در مطالعه‌ای که ناسا در اکتبر سال 2020 منتشر کرد، با کمک تلسکوپ سوار بر هواپیمای سوفیا که در طیف فروسرخ فعالیت می‌کند، دانشمندان موفق شدند مولکول‌های پراکنده آب را در قسمت‌های گرم‌تری که در معرض تابش نور خورشید است، کشف کنند (گفتنی است که تنها در عمق چندسانتی‌متری خاک و در نزدیکی یکی از دهانه‌های برخوردی ماه با نام دهانه کلاویوس که یکی از بزرگ‌ترین دهانه‌های قابل ‌مشاهده از زمین است، مولکول‌های آب به صورت پراکنده شناسایی شده‌اند). این منطقه از ماه دارای آب در غلظت‌های 100 تا 412 پی‌پی‌ام است که تقریبا برابر با یک بطری کوچک آب در یک مترمکعب از خاک ماه است. شاید این مقدار، میزان زیادی به نظر برسد، اما جالب است بدانید که خاک صحرای بزرگ آفریقا که جزء خشک‌ترین مناطق کره زمین محسوب می‌شود، صد برابر مرطوب‌تر از این مقدار است! می‌توان این‌طور گفت که برای پرکردن یک بشکه 100لیتری آب در سطح ماه، نیاز به تخریب یک کوه داریم. اما این یک شروع جذاب برای حضور طولانی‌مدت انسان در ماه به حساب می‌آید.
درحالی‌که سال جدید میلادی با پروژه‌های تازه و هیجان‌انگیز خود پیش‌روی بشر است و درحالی‌که مریخ‌نورد دیگری با نام «استقامت» یک ماه دیگر قدم بر سطح مریخ خواهد گذاشت و چشم‌ها در انتظار پرتاب تلسکوپ غول‌پیکر فضایی جیمزوب است تا از اسرار روزهای نخست جهان پرده بردارد، اما هیچ‌چیز مهم‌تر از کنترل بیماری کرونا و افزایش سلامت جهانی نخواهد بود. امید است روزی نسل بشر در سلامت و صلح پایدار به کاوش اسرار نهفته در عالم بپردازد.