دو عضو هیات علمی محیط‌زیست از دلایل حفاظت از جنگل حرای دیر می‌گویند

چرا حفاظت از جنگل حرای دیر اهمیت دارد؟

ساعت 24-تالاب بردستان بوشهر در 20 دی سال 1398 به لیست تالاب‌های ذیل تبصره ماده یک قانون حفاظت و احیای مدیریت تالاب‌های کشور اضافه شد.ماده یک قانون حفاظت و احیاء و مدیریت تالاب‌های کشور مصوب اردیبهشت سال 1396 بدین شرح است: «هر گونه بهره‌برداری و اقدامی که منجر به تخریب و آلودگی غیرقابل جبران تالاب‌ها گردد، ممنوع است. مرجع تشخیص تخریب و آلودگی غیرقابل جبران، سازمان حفاظت محیط زیست می‌باشد که در این قانون سازمان نامیده می‌شود.»

اما پس از گذشت یک سال، مردم دیر و فعالان محیط‌زیست از احداث سایت پرورش میگو به وسعت تقریبی 2 هکتار می‌گویند و خواستار این هستند که جلوی خاکریزی جهت جاده‌سازی در حریم و بستر تالاب خور بردستان مطابق قانون گرفته شود.

اهمیت حفاظت از جنگل‌های حرا

موسی کشاورز، استادیار زیست‌شناسی دریا دانشگاه هرمزگان درباره اهمیت جنگل‌های حرا به «اعتماد» می‌گوید:«جنگل‌های مانگرو جزو با ارزش‌ترین بوم‌سازگان‌ها بین خشکی و دریا هستند. این جنگل‌ها از مشخصات بارز مناطق گرمسیری و زیرگرمسیری بین عرض جغرافیایی N32˚ -S38˚ از خط استوا هستند و براساس آمار فائو سطح کل اکوسیستم مانگرو در جهان 16 میلیون و 530 هزار هکتار برآورد شده است و تنهـا 123 کشور در دنیا و از این بین فقط 14 کشور در آسیا، واجد سطوح وسیعی از ایـن ‌جنگل‌ها هسـتند. از نظر وسعت، ‌جنگل‌های مانگروی ایران در دنیا رتبه 43 و در آسیا جایگاه دهم را دارد و در بین کشـورهای حاشـیه خلیج فارس بیشترین سطح ‌جنگل‌های طبیعی مانگرو در ایران وجود دارد. مساحت هسته مرکزی ‌جنگل‌های مانگرو در ایران 16/13214 هکتار بوده که 96/9777 هکتار آن منحصر به جزیره قشم و بندر خمیر می‌باشد و 3 استان جنوبی سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بوشهر را شامل می‌شود. وارد شدن آب‌های آلوده از طرف فاضلاب‌های شهری، پسماندهای صنعتی، مواد نفتی، احداث سد، سرشاخه‌زنی درختان مخصوصا در قشم به جهت تامین غذای دام و جنگل‌تراشی از جمله تهدیدات بالقوه این جنگل‌ها هستند بنابراین انجام مطالعات اساسی پیرامون وضعیت جنگل‌های حرا جهت حفظ، حمایت، توسعه و جلوگیری از نابودی آنها یک امر ضروری در جنوب ایران است. جنگل‌های مانگرو دارای بیشترین تنوع زیستی هستند و به عنوان مکان زادآوری، تغذیه و پرورش از گونه‌های مختلف جانوری اعم از دریایی و خشکی‌زی اهمیت دارند لذا حفاظت از آنها از نظر زیست محیطی ضروری است.»

یونس خسروی، دکترای تغییر اقلیم و دانشیار علوم محیط زیست دانشگاه زنجان نیز در پاسخ به این سوال که جنگل‌های حرا از نظر اکولوژیکی چه اهمیتی برای زیستمندان دارند، می‌گوید: «ویژگی‌های خاص اکولوژیکی جنگل‌های حرا در بخش‌های تحتانی و فوقانی آب باعث شده که همواره زیستگاهی مناسب چه در تاج پوشش خود و چه در زیر آب (به کمک ریشه‌های پیچیده خود) برای زندگی جانداران مختلف از جمله پرندگان،پستانداران، جلبک‌ها، صدفی‌ها و بندپایان و منبعی مفید برای غذای ماهی‌ها و خرچنگ‌ها باشند. وجود ریشه‌های تودرتو در این اکوسیستم، محیطی امن و زیستگاهی مناسب و کم ریسک برای زندگی ماهیان جوان را به وجود آورده است. از طرفی برخی موجودات به دلیل تغذیه از برگ و بقایای درختان مانگرو همواره این محیط را برای زندگی خود ترجیح می‌دهند. نقش حمایتی این اکوسیستم از گونه‌های در معرض خطر، علت دیگری است که این محیط برای برخی موجودات جنبه حیاتی پیدا می‌کند. پلیکان پا خاکستری و گیلانشاه خالدار از جمله گونه‌های پرندگان در معرض انقراضی هستند که به دلیل شرایط خاص خود این محیط را به عنوان محل امن برای زندگی خود انتخاب می‌کنند. پرندگان مهاجر نیز این محیط را به عنوان استراحتگاه خود در مسیر مهاجرت انتخاب می‌کنند. بوم‌سازگان مانگرو نه تنها محلی برای زندگی مهره‌داران است بلکه بسیاری از بی‌مهرگان به واسطه تأمین شرایط ویژه زندگی خود یعنی درجه حرارت مناسب، وضعیت شوری قابل تحمل، فراهم بودن بستر گل‌آلود همچنین وجود سیستم ریشه‌ای گسترده پوشش مانگرو این محیط را انتخاب کرده‌اند. همچنین باید گفت که پوشش گیاهی مانگرو محل مناسب برای تخم‌ریزی بسیاری از آبزیان است که وابستگی ویژه‌ای به این محیط برای صید ماهیان تعیین می‌شود.»

پتانسیل بالقوه حرا برای ساحل‌نشینان

یونس خسروی در ادامه به سایر اهمیت‌های این جنگل‌ها اشاره کرده و می‌گوید:«بوم‌سازگان مانگرو به عنوان یکی از باارزش‌ترین اکوسیستم‌های ساحلی است که نه‌تنها به عنوان رویشگاه مناسب و منبع تغذیه برای بسیاری از گیاهان و حیوانات غیرآبـی و آبی به شمار می‌آیند؛ بلکه در حفاظت و ثبات خطوط ساحلی، جلوگیری از فرسایش و کنترل اقلیم منطقه نقش فزاینده‌ای ایفا می‌کنند. در عین حال وجود این اکوسیستم نعمتی هم برای ساحل‌نشینان می‌باشد؛ چراکه فراهم‌کننده انواع مختلف خدمات اکوسیستمی از جمله خدمات حفاظتی، محیطی و زیستگاهی می‌باشد و از این منظر باید گفت که به دلیل تامین چنین خدمات اکوسیستمی وسیعی برای مردم ساحل‌نشین از ارزش و اعتبار ویژه‌ای برخوردار است. جذب مواد زاید و ترسیب کربن، کنترل اقلیم منطقه، غنای آب‌های ساحلی، ایجاد نقش حفاظتی برای خطوط ساحلی در مقابل مخاطرات محیط دریایی همگی از جمله فواید این اکوسیستم است که محیطی امن برای ساحل‌نشینان و موجودات مرتبط با این محیط را فراهم کرده است.»

دانشیار علوم محیط زیست دانشگاه زنجان در ادامه صحبت‌هایش می‌گوید:«اکوسیستم مانگرو در تعدیل آب ‌و هوای منطقه به دلیل ترسیب دی‌اکسیدکربن که در مقایسه با اکوسیستم زمینی در سطح تاثیرگذاری بالاتری است، نقش مهمی را ایفا می‌کند. برخلاف مساحت بسیار کم این جامعه گیاهی، این اکوسیستم توانایی ذخیره کربن قابل ملاحظه‌ای را در تنه درختان، ساقه، برگ، ریشه و خاک‌های خود دارا ست؛ به‌گونه‌ای که کربن ذخیره شده را تا سالیان بسیار زیادی در خاک خود ذخیره کند. یکی دیگر از فواید این اکوسیستم، نقش مهمی است که در کاهش انرژی امواج رسیده به منطقه ساحلی دارد. وجود نیروی کششی پوشش گیاهی جنگل حرا، تاثیر بسیار زیادی روی امواج رسیده به این محدوده اکوسیستمی دارد؛ به‌گونه‌ای که باعث کاهش سرعت جریان و ارتفاع امواج و در نتیجه تضعیف این امواج می‌شود. نقش مهم دیگر این اکوسیستم، تثبیت خط ساحلی به واسطه سیستم ریشه‌ای فشرده پوشش گیاهی این اکوسیستم است که در مقابله با رسوبات شناور باعث ته‌نشین کردن آنها شده و در نهایت منجر به گسترش بستر و جلوگیری از فرسایش توسط امواج و توفان‌ها می‌شود. با توجه به این مهم، فضایی پایدار و آرام در محل این رویشگاه حاکم شده و در ادامه شرایط بسیار مطلوب و مورد پسندی را برای موجودات ساکن فراهم خواهد آورد. بنابراین در یک جمع‌بندی با قاطعیت می‌توان گفت که حذف چنین مناطقی عواقب بسیار نامیمونی از جمله تهدید جوامع محلی توسط توفان‌ها، تخریب و پسروی خط ساحل، حذف گونه‌های جانوری و گیاهی، حذف پتانسیل اکوتوریستی و... به دنبال خواهد داشت. متاسفانه در سال‌های اخیر در مناطق مختلف جهان، این اکوسیستم مهم و حیاتی تحت تاثیر فعالیت‌های انسانی از جمله ایجاد زمین‌های کشاورزی و آبزی پروری(ماهی و میگو) قرار گرفته‌اند و مقدمات نابودی این اکوسیستم‌های با ارزش را فراهم کرده‌اند.»

جامعه گیاهی مانگرو در ایران

موسی کشاورز درباره جامعه گیاهی مانگرو می‌گوید:«در جنگل‌های مانگرو جهان حدود 54 گونه گیاهی شناسایی شده اما جامعه گیاهی مانگرو در ایران تنها شامل دو گونه به نام‌های حرا (Avicennia marina) که به افتخار دانشمند شهیر ایرانی ابوعلی سینا که اولین بار آن را تشخیص داده و نام‌گذاری کرده و چندل (Rhizophora mucronata) است که در نواحی ساحلی خلیج‌فارس و دریای عمان به شکل نوار باریکی و به‌ طور پراکنده دیده می‌شوند.گونه چندل تنها در خور آذینی بندر سیریک یافت می‌شود اما حرا در سایر مناطق مانند جزیره هرمز، ساحل بندرعباس و بندر امام خمینی به صورت دست کاشت رشد خوبی داشته است.»

کشاورز در ادامه صحبت‌هایش به ویژگی‌های گیاهان جنگل‌های حرا اشاره می‌کند:«گونه‌های گیاهی که در این اکوسیستم‌های خاص اکوتونی(حدفاصل خشکی و آب) رشد می‌کنند، در معرض جزرومد مداوم هستند و بستری هم که بر آن مستقر می‌شوند، شرایط بی‌هوازی دارد. متوسط دمای سالانه بالاست و بالطبع گیاه در این عرصه توانسته یک سری‌ سازگاری‌های منحصربه‌فرد کسب کند. از هر دو گونه مانگرو در ایران، حرا بردباری بیشتری نسبت به شرایط مختلف اکولوژی دارد و نسبت به تغییرات آب و هوا و شوری از مقاومت زیادی برخوردار هستند به گونه‌ای که در بارندگی‌های 2هزار و 500 mm در شرق آسیا تا حداکثر mm ۲۰۰ در ایران از کیفیت مناسب و یکسان برخوردار است و دامنه شوری وسیعی از PPT ۳۵ تا PPT ۵۰ را تحمل می‌کند.»

استادیار زیست‌شناسی دریا دانشگاه هرمزگان درباره مشخصات این گیاهان می‌گوید:«ساختارهای ریشه‌ای در حرا که به آن پنوماتوفور(Pneumatophore) می‌گویند با تعدیل اثر امواج باعث اکسیژن‌رسانی به گیاه می‌شود. ریشه‌ها ذرات ریز را رسوب داده و بستر مناسبی برای استقرار گیاه ایجاد می‌کنند. در گیاه چندل، ریشه مانند فیلتری است که فقط اجازه عبور آب به گیاه داده و بلورهای نمک در سطح زیرین تجمع می‌کنند و پس از مدتی که توانایی تحمل بلورهای نمک را پیدا کردند به بستر می‌افتند. این یکی از مکانسیم‌ها تحمل گیاه در محیط شور آب دریاست. از دیگر سازگاری حرا در محیط دریا خارج کردن محلول نمکی است که حتی غلظت آن از آب دریا بیشتر است. بذر چندل با ایجاد ساقچه و ریشچه روی گیاه مادری یک گیاه زنده‌زای حقیقی است ولی بذر حرا پس از افتادن روی بستر جوانه می‌زند.گونه حرا دارای مقاومت بالایی در مقابل شوری است که گیاه می‌تواند بخش عمده مراحل زندگی خود را در خاک شور و گل‌آلود طی کند. مقابله با شوری در این گیاهان بدین شکل است که در داخل برگ‌های هر دو گونه نیروی مکشی به وجود می‌آید در نتیجه فشار اسمزی به وجود آمده از فشار اسمزی داخل خاک بیشتر شده و از این طریق ریشه‌ها فقط آب خالص را از خود عبور می‌دهند و به برگ‌ها منتقل می‌کنند و از ورود نمک جلوگیری می‌شود. برگ‌های کوچک،گوشتی و کوچک بودن سطح روزنه هم از جمله ویژگی‌های شاخص برگ‌ها جهت سازگاری با محیط است.»

خور بردستان،کوچک‌ترین جنگل مانگرو طبیعی در ایران

وسعت خور بردستان بندر دیر حدود یک هکتار است و تنها گونه حرا (Avicennia marina) را میزبانی می‌کند. هر ساله در اسفندماه، نهال‌کاری‌هایی با هماهنگی سازمان‌های مردم‌نهاد، منابع طبیعی و محیط زیست صورت می‌گیرد که تاکنون مثمرثمر بوده است.گیاه حرا در بازه زمانی تیر و مرداد بذر را می‌اندازد و بعد از ساکن شدن در بستر گیاه دو لپه‌ای شروع به رشد می‌کند.

موسی کشاورز معتقد است که جاده‌سازی در این منطقه باعث می‌شود که ریزش‌های ورودی به این منطقه کاهش پیدا کند و در فصل تابستان(تیر و مرداد) شوری بیشتر شود در نتیجه همین تغییر انسانی باعث خواهد شد که در تابستان بسیاری از درخت‌های حرا در این منطقه خشک شوند. از سوی دیگر در صورت استقرار صنعت پرورش میگو پسماندهایی به منطقه وارد می‌شود که می‌تواند در درازمدت اثرات منفی جدی بر جای بگذارد.

آیا امکان مدیریت هر 2 کاربری وجود دارد؟

در بحث پرورش میگو همواره موضوع منفعت اقتصادی و کارآفرینی برای افراد بومی مطرح است. یونس خسروی دانشیار علوم محیط زیست دانشگاه زنجان در پاسخ به این سوال که آیا امکان بهره‌برداری از هر دو کاربری همزمان و بر اساس یک مدیریت صحیح وجود دارد یا خیر می‌گوید: «رشد روزافزون جمعیت شهرها و کلان‌شهرها ضمن ایجاد فرصت‌های مناسب جهت توسعه فیزیکی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و افزایش سطح رفاه، نیاز به مدیریتی واحد در برنامه‌ریزی محیط‌زیست را بیش از پیش جدی می‌کند. در این روند پرشتاب، توجه به اصل مکان‌یابی بهینه با تحمیل کمترین آسیب‌های محیط‌زیستی، یکی از ضرورت‌های برنامه‌ریزی و مدیریت شهری است. در کشورهای پیشرفته سال‌های زیادی است که مکان‌یابی با کمک روش‌های علمی و با استفاده از فنون سنجش از دور وGIS انجام می‌گیرد و پژوهش‌های فراوانی در این زمینه به‌عمل‌آمده است؛ به‌گونه‌ای که فرآیند مکان‌یابی با تکیه بر اطلاعات کامل از سرزمین انجام می‌شود تا اطمینان حاصل شود که استقرار هر فعالیت هدف به‌خوبی صورت گرفته است. لذا در مجموع می‌توان گفت که در زمینه ایجاد سایت پرورش میگو، انتخاب مکان بهینه و در عین حال عدم تحمیل خسارت محیط زیستی، بهداشتی، انسانی و اقتصادی به محیط اطراف، امری ضروری برای رشد یک منطقه به‌شمار می‌آید. مطابق با آیین‌نامه مقابله با آلودگی‌های غیرقابل جبران تالاب‌ها بعد از نیاز آبی شرب، نیاز آبی محیط‌زیستی باید در راس امور باشد که بیانگر اهمیت تالاب‌هاست. در مورد تولید یا پرورش جانوران نیز اولویت اول حفاظت از سیمای اکولوژیک منطقه است. پرورش میگو باید دارای توجیه محیط زیستی در منطقه باشد لذا ضرورت دارد معیارهای توجیهی با قوانین مربوطه عینیت یابد نه اینکه در تعارض باشند.»

در صورت نابودی جنگل‌های حرا چه تغییراتی را شاهد خواهیم بود؟

یونس خسروی، دانشیار علوم محیط زیست دانشگاه زنجان در پاسخ به این سوال با قاطعیت می‌گوید که با نادیده‌ گرفتن ملاحظات محیط زیستی،تمامی پتانسیل‌های ذکر شده جنگل‌های حرا از دست خواهد رفت به ‌طور کل باید گفت کشورهایی که دارای چنین اکوسیستم‌هایی هستند همواره به دنبال ثبت بین‌المللی آنها می‌باشند و هیچگاه فعالیت‌های انسانی نظیر توسعه پرورش ماهی یا میگو بهانه‌ای برای از بین رفتن این اکوسیستم نشده است.

او به ضرورت حفاظت از جنگل‌های حرای دیر بردستان اشاره کرده و می‌گوید:«وجود پهنه کوچک از یک اکوسیستم در بین اکوسیستم‌های بزرگ‌تر نه تنها محیطی برای رشد و نمو بسیاری از گونه‌های آبزیان و جانوران و ارایه‌دهنده خدمات اکولوژیکی خاص است بلکه می‌تواند استراحتگاهی موقت برای پرندگان مهاجر باشد؛ بنابراین حذف و نابودی آن موجب حذف بسیاری از گونه‌های بومی آن منطقه، رخداد آلودگی‌ها، افزایش خطر ریسک برای ساکنین نزدیک این محدوده و از دست رفتن ارزش اکوتوریستی خواهد شد.»

موسی کشاورز، استادیار زیست شناسی دریا دانشگاه هرمزگان: اکوسیستم مانگرو در تعدیل آب ‌و هوای منطقه به دلیل ترسیب دی‌اکسیدکربن که در مقایسه با اکوسیستم زمینی در سطح تاثیرگذاری بالاتری است، نقش مهمی را ایفا می‌کند. برخلاف مساحت بسیار کم این جامعه گیاهی، این اکوسیستم توانایی ذخیره کربن قابل ملاحظه‌ای را در تنه درختان، ساقه، برگ، ریشه و خاک‌های خود دارا ست.

یونس خسروی، دانشیار علوم محیط زیست دانشگاه زنجان : وجود پهنه کوچک از یک اکوسیستم در بین اکوسیستم‌های بزرگ‌تر نه تنها محیطی برای رشد و نمو بسیاری از گونه‌های آبزیان و جانوران و ارایه‌دهنده خدمات اکولوژیکی خاص است بلکه می‌تواند استراحتگاهی موقت برای پرندگان مهاجر باشد؛ بنابراین حذف و نابودی آن موجب حذف بسیاری از گونه‌های بومی آن منطقه، رخداد آلودگی‌ها و افزایش خطر ریسک برای ساکنین نزدیک خواهد شد.موسی کشاورز، استادیار زیست شناسی دریا دانشگاه هرمزگان: اکوسیستم مانگرو در تعدیل آب ‌و هوای منطقه به دلیل ترسیب دی‌اکسیدکربن که در مقایسه با اکوسیستم زمینی در سطح تاثیرگذاری بالاتری است، نقش مهمی را ایفا می‌کند. برخلاف مساحت بسیار کم این جامعه گیاهی، این اکوسیستم توانایی ذخیره کربن قابل ملاحظه‌ای را در تنه درختان، ساقه، برگ، ریشه و خاک‌های خود دارا ست.