افتتاح مجموعه مرمری و نوساز «گردشگری» در جوار بنای سلجوقی، هدیه شهرداری تهران به مردم پایتخت

«برج طغرل» را هم دیگر فراموش کنید

ساعت 24-بنا به گزارشی که روز گذشته در خبرگزاری‌ها منتشر شد، یک مجموعه تاریخی و گردشگری در جوار برج 800ساله طغرل در جنوب تهران، به مرحله بهره‌برداری رسیده است. ایجاد این مجموعه و زیر پا گذاشتن قوانین حریم بنای تاریخی، آن‌هم در پایتخت که ویترین کشور است و مدیران میراث فرهنگی سایر استان‌ها هم هر قدم را با تاسی به رفتار مدیران پایتخت برمی‌دارند، شلیک نهایی به حرمت آثار تاریخی در کشور است.

البته سال‌هاست که حرمت میراث فرهنگی ایران، فقط روی کاغذها و در زمان مواجهه مدیران با مسوولان و سفیران خارجی هویت دارد و وقتی به عنوان یک شهروند، به چهار گوشه ایران سفر می‌کنیم و با زبان مشترک، از هموطنان‌مان، سراغ احوال ابنیه تاریخی نزدیک به محل سکونت‌شان را می‌پرسیم، واقعیتی که به زبان می‌آید، بسیار دردناک است. تخریب خانه‌های تاریخی به دنبال فروش و باطل‌شدن شناسنامه تاریخی بنا، شانه خالی کردن مدیران شهری از مسوولیت حفاظت و پاسداشت بناهای تاریخی به دلیل ورود دستگاه قضایی به شکایت و درخواست شکات خصوصی، صدور مجوز ساخت‌وساز در حریم بناهای تاریخی ثبت‌شده در میراث جهانی، بی‌توجهی به مرمت و اصول نگهداشت بناهای تاریخی و... این قصور، فهرستی طویل و دردناک است و بدتر آنکه، فرهنگ کاسبکارانه، در برخی مدیران تکیه زده بر صندلی‌های مسوولیت در حوزه شهری و میراث فرهنگی و گردشگری همچنان نهادینه شده که فقط در فکر امروز و فیش حقوقی پایان ماه هستند و ذره‌ای هم دغدغه نسل فردایی که باید با سرافکندگی، پای ویرانه‌های هویتش سوگواری کند را ندارند. کج‌سلیقگی‌ها و نادیده گرفتن ارزش میراث فرهنگی از سوی مدیران دولتی هم البته اتفاق شگفت‌آوری نیست. 40 سال طول کشید تا مدیرانی که تنها زحمت‌شان این است که با روی کار آمدن هر دولت جدید، فقط روی صندلی‌ها جابه‌جا شوند، یاد بگیرند که با اهمیت‌ترین اجزای تشکیل‌دهنده فرهنگ یک ملت را به بی‌اهمیت‌ترین‌ها تبدیل کنند و یاد بگیرند ملتی که فرهنگ درونی‌شده ندارد، مانند تکه کاغذی، بی‌وزن و بی‌اثر، به سادگی با هر وزش باد به هر سویی خواهد چرخید بی‌آنکه پایگاه مستحکم و مقاوم مدیران دولتی، اگر با این شکوه‌ها مخالفند، به عنوان تکذیبیه، اسنادی رو کنند از اینکه تا امروز مانع از تخریب و ماندگاری چند بنای تاریخی شده‌اند و اسنادی رو کنند از اینکه تعداد آثار و ابنیه تاریخی کشور، در دو دهه و سه دهه قبل چه تعداد بوده و امروز از این آثار (البته بدون آنکه در معرض فروپاشی و ترک و شکست و ریزش و انهدام قرار گرفته باشد) چه تعداد هنوز پابرجا و زنده است؟ در کوچه، پس‌کوچه‌های تهران که دیگر بنایی بازمانده از سده قاجار و پیش‌تر نمی‌شود پیدا کرد، در باقی استان‌ها هم کم‌کم به همین سمت در حال پیشروی هستیم و البته این نتیجه بسیار طبیعی یک اتفاق ساده اما دردناک است؛ وقتی فرهنگ طمع و پول‌پرستی و دلالی و نان به نرخ روز خوردن و نفع خود را بر نفع جمع ترجیح دادن، مثل واکسنی با قدرت نگهدارندگی مادام‌العمر، زیر پوست بدنه مدیریت تزریق می‌شود، مگر گلبول‌های مدافع بدنی واحد به نام یک ملت، چقدر توان دارد که با دست‌های همیشه فعال مهاجمان مبارزه کند؟ نتیجه ناگزیر چنین جنگ نابرابری، همین اتفاق امروز است؛ وسعت گرفتن میدان رقابت اشخاص حقیقی و حقوقی در دریافت مجوز تخریب ابنیه تاریخی و سکوت غیرقابل دفاع مدیران حافظ میراث فرهنگی گرد این میدان طمع ... .

برج طغرل را هم فراموش کنید
با گذشت سه روز از افتتاح مجموعه گردشگری شهرداری تهران در جوار برج طغرل؛ این بنای 800ساله یادگار عصر سلجوقی در جنوب تهران و از آثار نیمه دوم قرن ششم هجری که 15 دی‌ماه ١٣١٠ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و به گفته متخصصان آثار تاریخی، محل دفن ‏طغرل اول و سوم و بزرگان و اندیشمندانی از جمله میر سید محمد محیط طباطبایی؛ استاد فرهنگ و ادبیات فارسی است، تمام فعالان حوزه میراث فرهنگی هنوز در بهت هستند، مبهوت از اینکه چطور شهردار تهران که درباره پاسداشت میراث فرهنگی و معنوی یک ملت، شعارهایی معادل صفحات یک کتاب دارد و به عنوان فارغ‌التحصیل دکترای معماری، به خوبی از تاثیرات متعدد و مخرب هرگونه تخریب و ایجاد سازه در محوطه بناهای تاریخی آگاه است، با تداوم احداث چنین بنایی در جوار یکی از ارزشمندترین‌های پایتخت موافقت کرده است. خبرنگار ایسنا، دیروز از همین منظر در گزارشی نوشت: «درست بیخ گوش برج طغرل، آن را ساختند، حتی به کج‌شدن برج و آسیب‌هایی که احتمالا به دنبال 11 سال گودبرداری و ساخت‌وساز در عرصه و حریم یکی از قدیمی‌ترین برج‌های ری باستان رخ داد، اعتنایی نکردند. به دنبال این ساخت‌وساز، بیش از ۱۱ سال هر نوع آسیبی که امکان داشت به برج ۸۰۰ساله طغرل وارد شد، از فرونشست‌های پی‌در پی در اطراف برج طغرل گرفته تا کج شدن چند میلی‌متری برج، اقدامات اولیه‌ای که برای ایجاد ایستگاه مترو در چند متری آن انجام شد و نصب پست گاز در عرصه این اثر تاریخی؛ اما سرانجام مجتمع گردشگری شهرداری تهران ساخته شد و شهردار تهران که در زمان تصدی‌اش در وزارت راه و شهرسازی، تلاش‌های زیادی برای حفاظت از بناهای تاریخی سراسر کشور کرده بود و حتی هنوز هم از پیگیری‌هایش برای ثبت جهانی خیابان ولی‌عصر خبر می‌دهد، چهارشنبه پنجم خرداد آن را افتتاح کرد، در حالی که تابلوی رونمایی از این مجتمع گردشگری درست پشت به برج طغرل قرار داشت. شهردار تهران، در حالی در زمان افتتاح این مجموعه؛ ری باستان را یکی از نقاط عطف تمدن و شهرنشینی کشور معرفی کرد که گویا از وجود برج طغرل در چند متری این مجتمع تازه‌ساز که نخست گفته می‌شد قرار است نام طغرل را هم یدک بکشد، بی‌خبر بود. او در صحبت‌هایش در آیین افتتاح این برج؛ در حالی که از طرح جامع تهران در محدوده منطقه ری از چشمه علی تا حرم عبدالعظیم حسنی به عنوان محور تاریخی فرهنگی ری صحبت می‌کرد و ایجاد موزه فرهنگ در قدیمی‌ترین کارخانه سیمان را نگاهی فرهنگی می‌دانست، نه حرفی از وضعیت برج طغرل و قول و قرارهایی که مدیران زیردستانش و حتی مدیریت شهری ری برای بررسی انحنای برج مطرح کرده بودند، زد و نه صحبت‌هایش سمت بهره‌برداری چند ده‌ساله از معادن اطراف کوه بی‌بی‌شهربانو رفت! حالا تقریبا حرف و حدیث‌ها خوابیده‌اند، حرکت دستگاه‌های مختلف گودبرداری از جمله برای مترو که پایش را روی گلوگاه آب چشمه‌علی گذاشته بود تمام شده است، آب باستانی چشمه هم گاهی اوقات نشانه‌هایی از حیات بروز می‌دهد، انفجارهای پی در پی در کارخانه‌های اطراف در دل زمینِ باستانی ری، دیگر برای متولیان شهری عادت شده و مهم‌تر از همه، مراحل ساخت مجتمعِ فرهنگی رازی یا همان طغرل سابق که به خاطر گودبرداری‌هایش آسیب‌های زیادی به تاریخِ ری در این منطقه وارد کرد، تمام شده‌ است ....»
سال 98، اولین خبرها درباره کج شدن برج طغرل و شواهدی از ساخت یک مجموعه فرهنگی در حریم این بنای تاریخی، در رسانه‌ها منتشر شد در حالی که خبرنگاران در این گزارش‌ها و با استناد به بررسی‌های ری‌شناسان، می‌نوشتند که فشارهای وارد شده به برج و از جمله؛ متروی در حال ساخت، حفاری‌های اطراف برج و انفجارها بیخ گوش برج طغرل و البته مراحل ساخت فرهنگسرای رازی در کنار برج و همچنین خالی شدن آب‌های زیرزمینی این منطقه، از عوامل موثر بر کج شدن برج بوده است.
احمد ابوحمزه؛ ری‌شناسی که از سال 1370، مشغول تحقیق بر برج طغرل بود و سال 98 و به استناد تصاویر دانشجویانش، درباره کج شدن این برج 800ساله هشدار داد، در همان سال، در گفت‌وگو با خبرنگاران در توضیح علت نگرانی فعالان میراث تاریخی گفت: «برج طغرل، افتخاری برای مردم ایران و جهان است که از گذشته و جایگاه ایران حرف می‌زند؛ یکی از برج‌های باقیمانده از دوره سلجوقی که شاید بتوان گفت بعد از برج گنبد قابوس، دومین برج مطرح ایران است، برجی آرامگاهی که از حدود ۱۰۰۰ سال پیش تاکنون پابرجاست. من و دانشجویانم، هر سال تصاویری از این برج ثبت و با تصاویر قدیمی‌تر مقایسه می‌کنیم. امسال (سال 98) در بررسی‌ها به این نتیجه رسیدیم که تغییراتی روی سازه‌ برج در حال ایجاد است. در طول سال‌های گذشته فشارهای زیادی به این برج وارد شده است، از زلزله‌ نسبتا مهیب دوره زندیه گرفته تا زلزله‌ دوره صفویه؛ آن‌هم در شرایطی که برج طغرل در زمان زلزله مانند میخی داخل چوب عمل می‌کند، یعنی در زمان لرزش با چوب حرکت می‌کند و با این وجود تاکنون سرپا باقی مانده است. اما در تمام این سال‌ها، پروژه‌های عمرانی جدیدی که در شهرری فعال شده‌اند، به مرور باعث وارد شدن آسیب‌هایی به این برج تاریخی می‌شوند و در نتیجه‌ آن، برج به مرور کج شده، آسیب می‌بیند یا عمرش کوتاه‌تر می‌شود. زمین‌های شهرری زمین‌های خاصی هستند، هر جای آن را که حفر کنند، احتمالا به یک‌سری از سازه‌ها می‌رسند. زمین شهرری به‌طور کامل سفت نیست، ویرانی‌ها روی یکدیگر قرار گرفته‌اند، آب‌های کنونی که در زیر شهر روان هستند نیز برج را نمدار می‌کنند و به همین دلیل در بسیاری از نقاط رطوبت دیده می‌شود، حتی ساختمان‌سازی‌ها در اطراف آن به برج فشار می‌آورد. کم شدن آب چشمه‌علی و آب‌های زیرسطحی شهرری نیز عاملی موثر در فرونشست‌های زمین است و این فرونشست‌ها قطعا به مرور به برج آسیب می‌زند؛ علاوه بر اینکه حفاری‌های مترو، ساخت‌وساز کنار برج و گودبرداری‌ها همگی به برج فشار وارد می‌کنند. در کنار رطوبت زمین، حتی کارخانه‌ سیمان که هر چند ساعت یک بار بخشی از کوه ری را منفجر می‌کند، باعث وارد شدن آسیب نه تنها به مقبره‌ بی‌بی شهربانو بلکه به زندان هارون‌الرشید و برج طغرل می‌شود. در طول سال‌های گذشته، همچنین به واسطه‌ ساخت خانه‌های مسکونی در اطراف برج، قطعا لوله‌های آب‌ زیادی در اطراف این محوطه اضافه شده‌اند به حدی که حدود ۱۵ سال قبل، یک لوله‌ آب ترکید و رطوبت به برج وارد شد.»
ابوحمزه بعد از توضیح تمام این آسیب‌ها که همچون دیلمی بر پیکر نحیف این برج 800ساله وارد می‌شود، خطاب به دولت و ملت ایران، یک درخواست داشت: «از دستگاه‌های دولتی می‌خواهم این برج را فرزند خود ببینند، ارثی برای آیندگان که باید در نخستین قدم به حفاظت از آن فکر کرد.»
به دنبال اظهارات کارشناسانه این ری‌شناس، پاسخ مدیران شهری و میراث فرهنگی، همچون همیشه، تکذیب تمام مخاطرات و ابراز اطمینان واهی و وعده برای بررسی‌ها بود. تنها فردی که در همان زمان بابت حیات این برج تاریخی ابراز نگرانی کرد، سید احمد محیط طباطبایی؛ رییس «ایکوم» ایران بود که گفت: «اوایل دهه ۷۰ طرحِ ساخت فرهنگسرا در حریم برج طغرل با ضوابطِ میراث فرهنگی تهیه شد، بعدها آن طرح تغییر کرد و حتی شکل هماهنگ‌شده‌اش از نظر نما و سایر مسائل ضابطه‌ای خارج شد. اما در دوره‌ای، در این محوطه آثار تاریخی به دست آمد و قرار شد محوطه با آن آثار به صورت سایت موزه باقی بماند. به مدیریت وقت میراث فرهنگی تهران تذکر دادیم که فاصله طرح‌های در حال اجرا، باید ۴۰ متر از لبه دیوار برج فاصله داشته باشد که تذکر نیز رعایت نشد. متاسفانه اکنون غیر از بحث کج بودن یا کج نبودن برج، نصب پست گاز و تاسیسات چسبیده به دیوار عرصه‌ برج و در چند قدمی خود اثر است که از نظر امنیتی می‌تواند وضعیت برج را در حالت هشدار قرار دهد. احتمالا هم در زمان خاکبرداری برای ساخت مجتمع در حال ساخت (مجموعه گردشگری که روز چهارشنبه 5 خرداد امسال به بهره‌برداری رسید) از لودرهای مکانیکی استفاده کرده‌اند که این اتفاق خود نیز به مرور می‌تواند به این اثر تاریخی آسیب وارد کند چون انجام هر نوع عملیات عمرانی در کنار برج سلجوقی طغرل باید با فاصله ۴۰ متری از دیوار برج انجام شود و حریم از دیوار باید مدنظر باشد. هر چند که یک پل هوایی نیز در حریم درجه یک اثر ساخته شده که نمای برج را از یک سمت به‌طور کامل از بین برده و با وجود درخواست‌ها برای حذف یا کاهش ارتفاع پل، هنوز هیچ کاری برای آن نیز انجام نشده است.»
یک سال بعد، خبرنگار ایسنا در گزارشی مصور، نوشت که علاوه بر مراحل ساخت یک مجموعه گردشگری در جوار برج 800 ساله، مسوولان شهری دست به کار ساخت پارک و شهر بازی در جوار برج شده‌اند و البته هم که برای استقرار تاب و سرسره، باید گودبرداری شود و حالا بیل مکانیکی‌ها، به جان خاک زمین‌های حد فاصل برج و «ابن بابویه» افتاده‌اند. نکته مهم در این گزارش این بود که بنا به مشاهدات خبرنگار، حاضران در مراسم کلنگ‌زنی شهربازی در جوار میراث ارزشمند پایتخت، اعضای شورای شهر و شهرداری تهران بودند؛ کسانی که نماینده مردم برای حفظ و حراست سرمایه‌های معنوی یک ملت هستند.
قبل از نوشتن همه این گزارش‌ها، یک ری‌شناس به یک خبرنگار گفته بود: «اگر برج طغرل فرو بریزد، مثل این است که هویت ‏این سرزمین فرو بریزد؛ تمام سابقه و تاریخ و فرهنگ آن.»