گزارشی از ١٤ موزه مرکز استان آذربایجان شرقی

تبریز شهر موزه‌ها

ساعت 24-تبریز مرکز استان آذربایجان شرقی را می‌توان شهر موزه‌های ایران دانست؛ شهری که به تنهایی ۱۴ موزه متنوع دارد. تبریز با داشتن پنج بار تجربه پایتخت‌بودن در سلسله‌های مختلف، آثار و بناهای تاریخی و موزه‌های غنی فراوانی دارد که هرکدام گوشه‌ای از تاریخ این بخش از سرزمین ایران را به نمایش گذاشته‌اند.

div align="justify">تبریز مرکز استان آذربایجان شرقی را می‌توان شهر موزه‌های ایران دانست؛ شهری که به تنهایی ١٤ موزه متنوع دارد. تبریز با داشتن پنج بار تجربه پایتخت‌بودن در سلسله‌های مختلف، آثار و بناهای تاریخی و موزه‌های غنی فراوانی دارد که هرکدام گوشه‌ای از تاریخ این بخش از سرزمین ایران را به نمایش گذاشته‌اند. کهن‌شهر تبریز تا دهه گذشته موزه‌های محدودی در خود جای داده بود؛ اما به لطف وجود مجموعه‌داران علاقه‌مند و منحصربه‌فرد، آثار قدیمی بسیاری جمع‌آوری و برای راه‌اندازی موزه‌های جدید اهدا شده است. جالب آنکه برخلاف فرهنگ رایج میان کلکسیونرهای نقاط دیگر جهان، مجموعه‌داران تبریزی نگاهی معنوی به آثار جمع‌آوری‌شده دارند و اغلب، آثار جمع‌آوری‌شده را برای ایجاد موزه‌های عمومی و تخصصی به‌طور رایگان در اختیار نهادهایی مانند میراث فرهنگی یا شهرداری قرار می‌دهند و حاصل آن راه‌اندازی موزه‌هایی است که به‌طور مختصر به تشریح آنها می‌پردازیم:
موزه آذربایجان
تاریخچه ایجاد موزه شهر تبریز با عنوان «موزه آذربایجان»، به حدود ٥٧ سال قبل بازمی‌گردد و این موزه یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین موزه‌های کشور محسوب می‌شود. ساختمان این موزه که در مرکز شهر تبریز قرار دارد، براساس نقشه تنظیمی «آندره گدار»، باستان‌شناس و معمار معروف فرانسوی، ساخته شده است. تا زمان گشایش رسمی این موزه، از دبیرستان نجات سابق تبریز به‌عنوان محل موقت نمایش اشیای تاریخی و باستانی استفاده می‌شد. موزه آذربایجان ۱۲‌ هزار اشیای فرهنگی و هنری و بیش از دو‌هزارو ۳۰۰ قطعه ثبت‌شده تاریخی دارد و از این نظر در جمع گنجینه‌های مهم و باارزش کشور جای گرفته است. این موزه از سه تالار مجزا در سه طبقه تشکیل شده است؛ طبقه زیرزمین به نمایشگاه دائمی آثار هنری اختصاص یافته و در طبقه همکف، تمدن‌های پیش از اسلام، از ‌هزاره پنجم قبل از میلاد تا دوران ساسانی به نمایش گذاشته شده است. طبقه فوقانی موزه نیز باستان‌شناسی ایران در دوران اسلامی را تا پایان عصر قاجار در خود جای داده است. تالار سکه و مهرهای شاهان و فرمانروایان تاریخ ایران نیز در همین طبقه قرار دارد و آثاری از ‌هزاره سوم قبل از میلاد تا دوران قاجار در آنها به چشم می‌خورد. از آثار بی‌نظیر و ارزشمند موجود در این دوره می‌توان به موبند طلایی متعلق به ‌هزاره نخست قبل از میلاد، جام طلای دوره هخامنشی، بشقاب‌های زرین و سیمین دوره ساسانی، قفل رمزی مربوط به اواخر قرن ششم هجری و مجموعه‌ای از چینی‌های دوران صفویه، اشاره کرد.
خانه مشروطه
ساختمان این موزه از زیباترین خانه‌های تاریخی تبریز است. بنای تاریخی خانه مشروطه با معماری دوره قاجار در محله قدیمی راسته کوچه قرار گرفته است و مالک نخستین آن «حاج مهدی کوزه‌کنانی» بود. این خانه در جنگ‌های ۱۱ ماهه تبریز علیه نیروهای دولتی، که منجر به پیروزی مشروطه‌خواهان شد، ستاد فرماندهی و عملیات آزادی‌خواهان به ‌شمار می‌رفت. موزه مشروطیت در فضایی به مساحت هزارو ۳۰۰ مترمربع در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. در این موزه تمامی آثار و مدارک مربوط به مبارزات دوران مشروطیت شامل لوازم شخصی سران انقلاب مشروطه همچون ستارخان، اسناد، فرمان‌ها و دست‌نوشته‌های مشروطه‌خواهان و نیز نیروهای دولتی در آن دوران، مطبوعات آزادی‌خواه دوران مشروطه و بسیاری آثار دیگر، نگهداری می‌شود.
موزه قرآن کریم و کتابت
بنای مسجد شاه طهماسب صفوی، معروف به مسجد صاحب‌الامر تبریز مکانی است که از آن به‌عنوان موزه قرآن کریم و کتابت یاد می‌شود. با توجه به قداست این بنا و به دنبال بازسازی و انجام تغییرات لازم در آن، مسجد صاحب‌الامر به موزه قرآن کریم و کتابت تبدیل شد. در این موزه مجموعه نفیسی از نسخ قرآن مجید مربوط به ادوار مختلف تاریخ و قطعات زیبایی از آثار خوش‌نویسان بنام ایران به نمایش گذاشته شده است. علاوه‌براین، نسخ خطی، انواع قلمدان‌های مینیاتوری، ظروف چینی و سفالی مزین به آیات قرآنی و دیگر آثار و تصاویر بزرگان دینی نیز در این موزه نگهداری می‌شوند. از ارزشمندترین اشیای موجود در موزه قرآن کریم و کتابت تبریز، یک صفحه از قرآن کریم منسوب به دست‌خط مبارک حضرت امام‌رضا(ع) است که بر تکه‌ای از پوست آهو نوشته شده است. کتیبه سنگی خط میخی دوره ایلامی، کوچک‌ترین قرآن خطی مطلا که بدون استفاده از ذره‌بین نمی‌توان آن را خواند، جام شفابخش و لباس قسم منقوش به کل آیات قرآن کریم، از دیگر آثار موجود در این مجموعه‌اند.
موزه سنجش
ساختمان موزه سنجش مربوط به دوران قاجار در محله تاریخی مقصودیه تبریز قرار دارد. این بنای بسیار زیبا در سال‌های اخیر از سوی سازمان میراث فرهنگی بازسازی شده است و از آن به‌عنوان موزه سنجش استفاده می‌شود. در این موزه انواع ابزار و ادوات مقیاس سنجش وزن، زمان، فاصله و مکان که بشر در طول تاریخ از آنها استفاده می‌کرده است، نگهداری می‌شود. دوربین‌ها و تلسکوپ‌های اولیه نیز در این موزه به نمایش گذاشته شده‌اند. انواع ساعت‌های قدیمی و هنری ساخت کشورهای اروپایی، ترازوهای قدیمی، از جمله نخستین ترازوی بیمارستانی سنجش وزن نوزاد و سایر ابزارهای سنجش قدیمی، دیگر اشیایی است که در قسمت‌های مختلف موزه سنجش جای گرفته‌اند.
موزه قاجار تبریز
این موزه در عمارت امیرنظام گروسی محله ششگلان تبریز جای گرفته است. عمارت مذکور در زمان ناصرالدین شاه بنا شده است و در طول حکومت شاهان قاجار، والیان آذربایجان همچون امیرنظام گروسی، قائم‌مقام فراهانی و امیرکبیر در آن سکونت داشته‌اند. این خانه در سال ۱۳۷۰ خریداری شد و پس از بازسازی در سال ۱۳۸۵، به‌عنوان موزه قاجار به بهره‌برداری رسید. موزه قاجار با زیربنایی بالغ بر هزارو ۵۰۰ مترمربع و ۱۱ تالار بزرگ مجموعه‌ای از آثار و اشیای تاریخی رجال، بزرگان، شاهان و شاهزادگان دوره قاجار را در خود جای داده است. ازآنجاکه شهر تبریز در طول ۱۳۰ سال حکومت قاجار به‌عنوان سومین شهر مهم کشور و محل ولایت‌عهدی ایران به شمار می‌رفت، آثار و اشیای مهم و ارزشمندی از این عصر درباره شهر تبریز به جای مانده است که به مرور زمان، خریداری و به این مجموعه منتقل می‌شوند.
موزه و نمایشگاه زنده سفال
موزه زنده سفال تبریز از دیگر گنجینه‌های تاریخی این شهر محسوب می‌شود که در خیابان دارایی جدید (محله شکلی) جای گرفته است. موزه سفال از پنج بخش تشکیل شده است نمایشگاهی دائمی از آثار استادان برجسته سفالگری همچون عباس و احمد قابچی، استاد فریده تطهیری‌مقدم و نیز دیگر هنرمندان سفالگر با خاک سفید است. علت برگزیدن نام «موزه زنده» برای این مجموعه این است که در این مکان به‌عنوان مرکز هنر سفالگری تبریز، همچنان تمامی مراحل ساخت آثار هنری سفال به صورت زنده به نمایش گذاشته می‌شود.
موزه عصر آهن
سایت موزه عصر آهن تبریز، محوطه‌ای باستانی شامل گورستان و آثار سفالی مربوط به عصر آهن است که در شمال مسجد کبود تبریز واقع شده‌ است. آثار این موزه در سال ۱۳۷۶ همراه با ۳۸ گور در پی حفاری‌های صورت‌گرفته برای احداث یک پاساژ به‌صورت اتفاقی یافت شد. اکثر اجساد در سنین پایین بوده‌اند، گور نوزادان به‌صورت ساده بوده و گور نوجوانان در سازه‌های مربعی با دو ظرف سفالی همراه است. کودکان با اسباب‌بازی‌های‌شان دفن شده‌اند و زن‌ها با جواهرات و مردها با ابزار جنگی‌شان. در کنار بعضی اجساد، ظروف سفالی و اثرات غذا یافت شده است که اعتقاد آنان به آیین مهرپرستی را تأیید می‌کند. سنگ‌چینی دور اجساد، نمادی از دیواره رحم است و اجساد به حالت جنینی یا چمباته‌ای دفن شده‌اند که جهت بدن و صورت‌شان تأییدی بر مهرپرست‌بودن آنهاست. این سایت از خرداد ٨٦ آغازبه‌کار کرد. شهرداری تبریز نیز با خرید خانه‌های قدیمی و حمایت از مجموعه‌داران، برای راه‌اندازی موزه‌های تخصصی و جدید در این کلان‌شهر اقدام کرده است. موزه شهر، موزه استاد شهریار، موزه فوتبال و موزه کفش، از جمله مجموعه‌هایی هستند که شهرداری تبریز راه‌اندازی کرده است.
موزه شهر
«موزه شهر»، نام مجموعه‌ای است که در طبقه زیرزمین کاخ شهرداری تبریز واقع شده‌ است. این موزه که به‌عنوان نخستین و تنها موزه تاریخ شهرداری‌های ایران راه‌اندازی شده است، پس از موزه‌های کشور چین، در ردیف اولین موزه‌های شهرداری‌های جهان نیز قرار دارد. این موزه، در سال ۱۳۸۶ و هم‌زمان با صدمین سالگرد تأسیس نخستین بلدیه (شهرداری) ایران در تبریز در فضایی به وسعت ۸۰۰ متر مربع و با هزینه یک‌میلیاردو صدمیلیون ریال راه‌اندازی شده‌ است. موزه شهر تبریز، شامل تالارهای مختلفی همچون تالار دوربین‌های قدیمی، فانوس‌های قدیمی، تالار دفاع مقدس، چاپ و نشر، فرش، هنرهای معاصر، خط و خوشنویسی، کفش، سکه و اسکناس، تالار حکمت و چندین تالار دیگر است.
موزه ادبی استاد شهریار
موزه ادبی استاد شهریار، یادگاری به‌جا‌مانده از ستاره پرفروغ شعر و ادب ایران، استاد محمدحسین شهریار است که در محله مقصودیه از دیگر محلات قدیمی تبریز قرار دارد. بنای این موزه سال‌ها محل زندگی و تراوشات ذهنی استاد شهریار بوده است و گرچه از نظر معماری ویژگی خاصی ندارد، اما از لحاظ معنوی مکانی ارزشمند در تاریخ ادبیات کشور محسوب می‌شود. شهرداری تبریز این خانه را در سال‌های پس از وفات استاد خریداری کرد و هم‌اکنون زیر نظر این نهاد اداره می‌شود. منزل استاد شهریار در زیربنایی بالغ بر ۲۵۰ متر و مساحتی حدود ۲۴۱ متر در دو طبقه ساخته شده است. بیش از ۵۰۰ قطعه از آثار و نیز وسایل شخصی شهریار، شامل: کتاب، دست‌خط و انواع یادبودها و هدایای داخلی و خارجی به همراه لوازم زندگی این گوهر تابناک ادبیات و شعر ترکی و فارسی، در این موزه به نمایش گذاشته شده است.

موزه فوتبال آذربایجان
این موزه، نخستین موزه تخصصی فوتبال در ایران است که شهرداری منطقه شش در دی‌ماه ۱۳۹۳ در شهر تبریز راه‌اندازی کرد. در این موزه تصاویری قدیمی از فوتبال تبریز و آذربایجان به همراه کاپ‌ها، مدال‌ها، پیراهن و لباس ورزشی قهرمانان آذربایجان در بازه زمانی ۱۳۰۰ تا ۱۳۹۳، به نمایش گذاشته شده است. این موزه حاصل دو دهه تلاش آقای ایوب نیکنام‌لاله، محقق و پژوهشگر تاریخ آذربایجان بوده، که درباره تاریخ فوتبال تبریز تحقیق کرده و اخیرا نیز کتابی منتشر کرده است. مجموعه حاضر، نتیجه جمع‌آوری سوابق، اسناد، اشیا و تصاویر تاریخ صدساله فوتبال آذربایجان است که در فضایی به وسعت ٤٠٠ مترمربع زیربنا تأسیس شده است و مجموعه‌ای شامل ١٧٠ قطعه از تصاویر قدیمی، ٢١٨ برگ اسناد تاریخی و بیش از ٢٢٠ قطعه اشیای مربوط به گذشته فوتبال تبریز را در بر می‌گیرد.
موزه کفش
نخستین موزه کفش کشور با داشتن آثاری مربوط به پنج‌هزارو ۵۰۰ سال قبل، چندی پیش در تبریز افتتاح شد. هدف از افتتاح این موزه معرفی ارزش و اهمیت صنعت کفش در شهر تبریز عنوان شده است؛ چراکه این صنعت قدمتی دیرینه در تبریز دارد و کیفیت و زیبایی کفش چرم این شهر صاحب شهرتی جهانی است. اشیای موجود در این موزه از انواع کفش‌های سنتی موجود در کشور جمع‌آوری شده‌اند و در قسمتی دیگر از موزه تجهیزات و وسیله‌های ساخت کفش به نمایش گذاشته شده است و بخشی از آن به مجموعه شخصی خانم شعله خیابانی، نواده شیخ محمد خیابانی اختصاص دارد.
گفتنی است در موزه کفش تبریز ۲۰۰ جفت کفش از دوره‌های مختلف تاریخی و انواع کفش‌های اقوام، همچون نمونه مشابه اولین کفش چرم در دنیا با پنج‌هزارو ۵۰۰ سال قدمت وجود دارد که از روستای «بیرق» در توابع تبریز به دست آمده است.

کاخ موزه فرش تبریز
فرش تبریز عمری به درازای تاریخ، هنر و فرهنگ ایرانی دارد و شناخت جهانیان از قالی تبریز و ستودن آن ناشی از تلاش و شوریدگی مردمانی است که ذوق هنری را با جاذبه‌های پررمزوراز هنر ملی درآمیختند.
براین‌اساس راه‌اندازی موزه فرش به یکی از اولویت‌های مسئولان میراث فرهنگی و نیز شهرداری تبریز تبدیل شده بود. شهرداری تبریز یکی از بخش‌های موزه شهر را به تالار فرش اختصاص داده اما با توجه به شأن فرهنگی والایی که مسجد کبود و موزه آذربایجان دارد احداث موزه فرش در اراضی اطراف این بنای گران‌قدر آغاز شده است. ساخت کاخ‌موزه فرش تبریز از سال ٨٨ آغاز شده و مساحتی برابر سه‌هزارو ٤٠٠ مترمربع را دربر می‌گیرد و با چهار طبقه تالار و سه طبقه اداری و فرهنگی، برای نمایش انواع قالی‌های دست‌بافت و گلیم آذربایجان مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
موزه ارامنه آذربایجان
خلیفه‌گری ارامنه آذربایجان در سال ١٣٤٥ شمسی در کنار کلیسای مریم مقدس، واقع در خیابان شریعتی تبریز، موزه‌ای به نام «موزه کلیساهای خلیفه‌گری ارامنه آذربایجان» تأسیس کرد. در این موزه آثار فرهنگی نفیس از قبیل کتب خطی، طومارها، فرمان‌ها، نشان‌ها، تابلوهای نقاشی، سکه‌ها، نگین‌ها، سلاح‌ها، عصاها، ظروف نقره‌ای، مسی، سفالی، چینی، بلورجات، زیورآلات، پارچه‌های ترمه و زری و مجسمه‌ها و آثار چوبی منبت و خاتم‌کاری نگهداری می‌شود. بعضی از اشیای این موزه از این نظر که با تاریخ و فرهنگ ارامنه پیوند می‌خورد، برای ارامنه از اهمیت زیادی برخوردار است؛ ازجمله صندلی منبت‌کاری که در سال ١٧٢٨ میلادی در ارمنستان برای اسقف اعظم کلیسای «آختامار» واقع در دریاچه وان، ساخته شد و در حوادث سال‌های ١٨٩٥ میلادی همراه عصای اسقف اعظم و ناقوس سوراخ‌سوراخ کلیسای مذکور به خلیفه‌گری تبریز منتقل شد. تاریخ ساخت این عصا سال ١٨٢٥ میلادی و تاریخ ساخت ناقوس ١٨٣١ میلادی است. تاج‌ها، نشان‌ها و صلیب‌های متعددی نیز در دوران وقوع این حوادث به تبریز انتقال یافت. شمعدان‌های بزرگ کلیساهای سن استپانوس و سن طاطاوس و زنگ بزرگ و در خاتم این کلیسا نیز به‌همین‌ترتیب به تبریز منتقل شد. این موزه درحال‌حاضر تعطیل است.
موزه حیات وحش آذربایجان
موزه تاریخ طبیعی وابسته به سازمان محیط‌زیست آذربایجان شرقی، در خیابان آزادی واقع است. این موزه در بر گیرنده پیکره‌های تاکسیدرمی (جانوران و حیوانات گوناگون منطقه آذربایجان) است که به‌صورت علمی آرایش شده و در ویترین‌های مخصوص به نمایش درآمده‌اند. این موزه از معدود موزه‌های موجود از این نوع در کشور محسوب می‌شود و از جاذبه‌های توریستی استان به شمار می‌آید. به غیر از ١٤ موزه تبریز در دیگر شهرهای این استان هم هفت موزه دیگر وجود دارد، از این تعداد دو موزه در مراغه قرار دارد. شهرهای خداآفرین، خامنه، سراب، بناب و اهر نیز هرکدام یک موزه تخصصی دارند. در این میان قرار است با افتتاح چند موزه جدید، بر شمار گنجینه‌های تاریخی آذربایجان شرقی افزوده شود. این موزه‌ها به این شرح هستند: موزه ایلخانی مراغه، موزه سنگ‌نگاره‌های مراغه، موزه هدایای خامنه، موزه مردم‌شناسی جنوب سهند، موزه خداآفرین، موزه ادب و عرفان اهر و موزه عشایر آذربایجان در شهر سراب.