نقد کتاب "متفکران اجتماعی معاصر"، نوشته ی مازیار جفرودی

طغیان بر روشنگری و اومانیسم

style="line-height: 1.5em;">سایت خبری تحلیلی ساعت24-کتاب متفکران اجتماعی معاصر به قلم دکتر مازیار جفرودی و با مقدمه ای از دکتر بهزاد برکت تدوین شده که توسط انتشارات مرکز منتشر شد. این کتاب دارای هشت بخش کلی است که در هر بخش یکی از اندیشمندان اروپایی شامل فردریش نیچه ، ماکس وبر ، گئورگ زیمل ، کارل مانهایم ، نوربرت الیاس ، والتر بنیامین ، میشل فوکو و پیر بوردیو به طور اجمالی معرفی شده اند. با توجه به اینکه هر یک از این متفکران چندین کتاب و ده ها مقاله منتشر کرده اند به نظر می رسد همانگونه که مولف در مقدمه کتاب اشاره کرده است این مجموعه می تواندبه عنوان یک راهنما برای علاقمندان محسوب شود و پلی بین خواننده و آثار اصلی باشد.
فلسفه را می توان به منزله ی "نخ تسبیحی" دانست که این هشت متفکر را به یکدیگر پیوند داده است و همین زیربنای فکری فلسفی خوانش اصل آثار این متفکران را بسیار سخت می کند . از سوی دیگر فرهنگ را نیز می توان از ساختار های مشترک این اندیشه ها به شمار آورد و با یک نگاه اجمالی به اسامی این اندیشمندان، شاید رنگ و بوی پست مدرنیسم را بتوان به خوبی در لابلای صفحات این کتاب و اندیشه های شخصیت های آن جستجو کرد هر چند که به قول کیت نش در کتاب جامعه شناسی سیاسی معاصر "هیچ پسا مدرنیست مشهوری در جامعه شناسی وجود ندارد که اصطلاح پسا مدرن را برای خود مناسب بداند"! (نش:1392 :21)با توجه به گستردگی و عمق اندیشه هشت متفکر مذکور به نظر می رسد که نقد اندیشه های معرفی شده در چارچوب یک مقاله مطبوعاتی کاری غیر ممکن باشد و در نتیجه این نوشته تلاش دارد تا سرنخ هایی درباره ویژگی مشترک (پست مدرنیست) بین این متفکران را ارایه دهد.
پست مدرنیسم ، فرهنگ، جامعه
همانگونه که زیگموند بومان استدلال می کند "جامعه شناسی به گونه ای فزاینده پسا مدرن شده است چرا که این رشته بیشتر به هستی شناسی (ontology) توجه دارد تا به معرفت شناسی (epistemology) و باز بیشتر به اشکال تاثیر دانش بر زندگی علاقه مند است تا به تمسک جستن به ظواهر زندگی برای درک علل واقعی اعتقاد"(نش:1392 :52).اسکات لش پست مدرنیست را به قلمرو فرهنگی محدود می کند و اعتقاد دارد یک تمایز کاملا مدرنیستی بین امر فرهنگی از یک سو و امر اقتصادی و امر اجتماعی از سوی دیگر وجود دارد."پسا مدرنیسم در حوزه فرهنگ در مقام جنبشی زیباشناختی به بارزترین وجه متجلی شده است . این جنبش در مخالفت با مدرنیسم، بویژه مدرنیسم والا شکل گرفت(محمدی و جلایی پور1392: 415)
جامعه شناسی پست مدرنیسم بر اساس آرای اسکات لش شامل سه فرضیه منسجم است که شامل :
فرضیه تغییر فرهنگی – مدرنیزاسیون فرآیند تمایز فرهنگی است و پست مدرنیزاسیون فرآیند تمایز زدایی فرهنگی؛ فرضیه نوع فرهنگی – مدرنیسم شکل بندی فرهنگی گفتمانی و پست مدرنیسم شکل بندی فرهنگی تصویری است ؛ فرضیه قشربندی اجتماعی- تولیدکنندگان و مخاطبان خاص فرهنگ مدرنیستی و پست مدرنیستی را در میان طبقات اجتماعی و دسته بندی های طبقاتی در حال افول و ظهور می توان یافت. تفکر پسامدرن روایت های کلان مدرنیسم به ویژه اومانیسم و روشنگری را به نقد می کشد . همان طور که ژان فرانسوا لیوتار یکی از مهم ترین نظریه پردازان پسامدرنیسم اعتقاد دارد تردید در فراروایت هاست." این فراروایت ها همان نظریه های کلان درباره ، مثلا روح، انسان، سوژه عاقل، پرولتاریا و جز آن هستند. گفته می شود این نظریه های کلان ، مثل نظریه های مارکس و فروید ، بر مقوله یا مقولاتی عام و جهانشمول مبتنی هستند و همین امر موجب می شود بر هر نوع تمایز درونی پوشش بگذارند. در مقابل پسا مدرنیسم طرفدار روایت های خرد و محلی ای است که به سرشت اتفاقی و ناپایدار جهان اجتماعی توجه می کنند(محمدی و جلایی پور1392: 414)اسکات لش از نوعی پارادایم فرهنگی سخن می گوید که همانند پارادایم های علمی، منظومه هایی زمانی – مکانی هستند. این پارادایم ها از نظر مکانی از ساختارهایی کمابیش انعطاف پذیر شکل گرفته اند " که وقتی خمیدگی ها و انحنای آن ها به قدری زیاد شود که شکل سابق خود را از دست دهند، پارادایم فرهنگی متمایز دیگری را تشکیل می دهند. و به لحاظ زمانی –همانند پارادایم های علمی کوهن و گفتمان های میشل فوکو – شکل می گیرند، مدتی دوام می آورند و سپس از هم می پاشند"(لش1391 : 9و10).
فردریش نیچه
شاید بهترین برهان برای پست مدرنیست بودن نیچه تاکیدی است که میشل فوکو بر پیروی از نیچه در دیرینه شناسی و تبار شناسی دارد هرچند که "نیچه بر خلاف فوکو و دولوز ، بدن را تجسم مادی یک مفهوم نمی داند . بلکه درباره بدن به شیوه ای معمول تر و به عنوان یکی از مجموعه واژگان زیست شناسی سخن می گوید، مثل فیزیولوژی ، ارگانیسم، حس، لذت حسی. در اینجا نکته کلیدی این است که – بر خلاف فوکو که نزد او قدرت معرفت و کاربرد معرفت به وسیله قدرت، بدن را به چهارمیخ می کشد- برای نیچه معرفت از کارکردهای بدن است ؛ در واقع توان کسب دانش مهم ترین اندام بدن انسان است"(لش1391 : 103و104).
ماکس وبر
بی تردید عبارت مشهور «قفس آهنین» نشان دهنده نگاه منقد وبر به مدرنیته و حصارهای آن برای انسان هاست . "ماکس وبر در «تاملات میانی» مشهور خود ، نظام مندترین مفهوم پردازی خویش از مدرنیته را ارائه می دهد، که از نظر او بر اساس جدایی حوزه های ارزشی نظم و ترتیبات زندگی قابل درک است.اساسی ترین جنبه ی مفهوم وبری«کثرت خدایان و اهریمنان» مدرن و بی بنیادهمین خودمختاری حوزه های ارزشی گوناگون و به خصوص خودمختارشدن حوزه ارزش زیبا شناختی است"(لش1391 : 226).
گئورگ زیمل
زیمل را می توان نظریه پرداز زندگی در کلان شهر محسوب کرد که همچنان روش روشنگری مورد تردید قرار دادن مدا و جست و جوی دانش را به منزله چیزی فی نفسه خوب دنبال می کرد. واکنش پسامدرنیستی به این مطلب هم جست و جوی دانش یا حقیقت علمی را و هم رابطه آن با آزادی انسانی را مورد پرسش قرار می دهد. "زیمل بیش از هر چیز پیشگام پست مدرنیسم به حساب می آید ، ولی در عین حال به یک معنا زیمل فراسوی پست مدرنیسم می رود- ولی مطمئنا او فرآیند مهمی را شناسایی کرد که غالبا بینش جامعه شناسی اخیر به حساب می آید.این شیوه ای است که بوسیله آن تحول صورت های اجتماعی زندگی فردی را به صورت رفتار اجتماعی قابل قبول شکل می دهد"(کرایب 1391: 52)
کارل مانهایم
ژان فرانسوا لیوتار در کتاب وضعیت پسامدرن عقیده دارد که ویژگی زندگی اجتماعی معاصر عبارت است از فروپاشی ایمان به فراروایت (meta-narrative) مدرن پیشرفت عقل به سوی یک جامعه بهتر. مشروعیت شدید مدرنیته که تحت ارزش حقایق علمی و آزادسازی اجتماعی عصر روشنگری توجیه می شد اکنون چیزی بیش از یک افسانه یا داستان مملو از دعاوی گزاف برای احاطه نمودن کلیت تجربه بشری ، تلقی نمی شود(نش:1392 :57) بر اساس می توان کارل مانهایم را که هم ایدئولوژی و هم اتوپیا را غیر عملی می دانست و گریزان از فراروایت های مارکسیت ها و کارکردگرایی غرب بود را نیز در زمره تفکر پست مدرنیست ها دسته بندی کرد .
نوربرت الیاس
"نوربرت الیاس بر این عقیده است که تحول نوع بشر مبتنی بر حوزه بنیادی واحدی نبوده است . یعنی حوزه یا بنیادی که تحول آن در مقام نوعی نیروی خودکار ، هم موتور و هم مقیاس تحول سایر حوزه ها باشد، ولی به در هم بافتگی حوزه های گوناگون اعتقاد دارد . به نظر او جست و جوی بنیادها و سرچشمه ها بینش آدمی را کدر می کند و جستجوی تغییرات تاریخی ابنای بشر در خارج از خود نوع بشر ، کاری لغو و بیهوده است.به علاوه درک و بررسی تغییرات موجود در جوامع بشری فقط بر اساس تفکر فرآیندی امکان پذیر است. یعنی باید جهان یا جامعه را فرآیندی بدانیم که پیوسته در حال تغییر است"(محمدی و جلایی پور1392: 420)
والتر بنیامین
والتر بنیامین یکی از سه متفکر اصلی نظریه انتقادی است که به ارایه یک جامعه شناسی فرهنگ بسیار نزدیک می شود. او در نوشته هایش درباره شهر، سورریالیسم و دیگر آثارش به صورت منسجمی پدیده های فرهنگی را به پدیده های اجتماعی زندگی روزمره پیوند می زند."ارزش دادن بنیامین به محصولات فرهنگ عامه پسند، که نقد را بر مبنای بعد زیبا شناختی در آمیخته با امر اجتماعی قابل تصور می داند، با زیبا شناختی پست مدرذنیستی همخوانی دارد" (لش 1391 : 225).
میشل فوکو
"کارهای فوکو را می توان بارزترین نمونه های پست مدرن دانست بویژه رویکرد او در زمینه تحلیل قدرت . "فوکو با گسست از این ایده که قدرت عمدتا در دولت نهفته است به تحلیل و بررسی سیاست خرد قدرت در عرصه های اجتماعی و قلمروهای مختلف می پردازد"(محمدی و جلایی پور1392: 415) "متفکران روشنگری رابطه نزدیکی میان دانش و آزادی تصور می کردند . فوکو با برداشت از فلسفه نیچه ، این رابطه را واژگون می کند. پیوندی میان دانش و آزادی نیست بلکه میان دانش و قدرت است"(کرایب 1391: 32)
پیر بوردیو
"در جامعه سنتی ، قدرت براساس اصول قسمی از نظریه کنش عمل می کند که در آن یک کنشگر اجتماعی بر دیگری اعمال قدرت می کند. در حالی که در جامعه مدرن ، قدرت بر مبنای الگوی ساختارگرایی فهمیده می شود، که در آن ها ساختارهای غیر شخصی هستند که بر افراد اعمال قدرت می کنند. اگر مدرنیزاسیون بر اساس تمایز میدان های پوردیو تعریف شود آنگاه پست مدرنیزاسیون به واسطه تمایز زدایی شان تعریف خواهند شد. مفروضات بوردیو درباره پیوندهای معرفت و قدرت او را کاملا در اردوگاه پساساختارگراها، و نه ساختارگراها قرار می دهد، یعنی در اردوگاه پست مدرنیست ها ، نه مدرنیست ها" (لش 1391 : 341و342).

کتاب شناسی:
حمیدرضا جلائی پور / جمال محمدی 1392 نظریه های متاخر جامعه شناسی، نشر نی
یان کرایب 1391 نظریه ی اجتماعی کلاسیک مترجم مسمی پرست ،نشر آگه
اسکات لش 1391 جامعه شناسی پست مدرنیسم، مترجم چاووشیان نشر مرکز
کیت نش 1392 جامعه شناسی سیاسی معاصر ، مترجم دلفروز، نشر کویر