مسعودكرباسيان، علي جنتي و محمود واعظي تحليل كردند

دولت نهم و دهم قدرت ملی ایران را کاهش داد

style="line-height: 1.5em;">سایت خبری تحلیلی ساعت 24- دكتر محمود واعظي، علي جنتي و دكتر مسعود كرباسيان كه اكنون به ترتيب وزير ارتباطات، وزير ارشاد و رييس كل گمرك ايران هستند، پژوهش گسترده‌اي درباره «راهبرد سياست خارجي براي ارتقاي جايگاه اقتصاد جمهوري اسلامي ايران در شرايط جديد بين‌المللي» به سفارش اتاق بازرگاني تهران انجام داده‌اند. اين پژوهش در قالب يك كتاب در ارديبهشت 1393 منتشر شده است. بخشي از اين پژوهش گسترده درباره «پيامدها و نتايج سياست خارجي دولت نهم و دهم» است. پژوهشگران يادشده به اين نتيجه رسيده‌اند كه «قدرت ملي ايران» يكي از نتايج سياست خارجي دولت‌هاي نهم و دهم بوده است. بخشي از گزارش را مي‌خوانيد:
همان‌گونه كه پيش از اين مورد اشاره قرار گرفت، مفهوم منافع ملي يكي از مهم‌ترين معيارهايي است كه بر اساس ان مي‌توان به ارزيابي سياست خارجي يك دولت پرداخت. منافع ملي اغلب با دو شاخصه كاهش تهديدات و افزايش فرصت‌ها (امنيت و توسعه و يا بقا و رفاه) پيوند زده مي‌شود. در واقع، هر چه سياست خارجي يك دولت به توليد، افزايش و تقويت امنيت و توسعه يك كشور كمك بيشتري كند مي‌توان اين سياست خارجي را موفقيت‌آميز تلقي كرد.

الف- مساله امنيت ملي
در بحث امنيت ملي دو شاخص مهم از يكديگر قابل تفكيك هستند:
1- سطح تهديدات
2- سطح قدرت ملي
اگر بخواهيم بر مبناي اين دو شاخص به ارزيابي سياست خارجي دولت نهم و دهم بپردازيم، در اين مبحث هشت نكته قابل تاكيد است:
1- امنيتي شدن چهره جمهوري اسلامي ايران
در حالي كه تا پيش از شكل‌گيري دولت نهم تلاش زيادي براي غيرامنيتي كردن چهره و مساله ايران در سطح بين‌المللي صورت گرفته بود، طي سال‌هاي گذشته با طرح برخي موضوعات غيرضروري و بعضا غيرمرتبط با منافع ملي ايران، مجددا فرآيند امنيتي شدن ايران كه مشخصا از جمله اهداف اسراييل بوده، تشديد شده است.

2- تضعيف موقعيت و اعتبار جهاني ايران
طي چند سال اخير، به دليل نوع عملكرد و ادبيات خاص و غيرمتعارف دولت نهم و دهم، موقعيت و اعتبار جمهوري اسلامي ايران تا حدي تضعيف شده است كه در مقاطع مختلف موضوع حمله به ايران در فضاي افكار عمومي جهاني به امري عادي تبديل گرديده و قبح اخلاقي و هنجاري آن ريخته شده است. در شرايط موجود ديگر از مساله مشروعيت يا عدم مشروعيت حمله نظامي به ايران سخن گفته نمي‌شود بلكه مباحث عمدتا حول چگونگي و كارآمدي يا عدم كارآمدي آن دور مي‌زند. در حال حاضر حتي مخالفان جنگ هم از عدم مشروعيت جنگ احتمالي عليه ايران سخن نمي‌گويند، بلكه تنها آن را ابزاري ناكارآمد براي تغيير رفتار ايران مي‌دانند. اين مساله در حالي رخ مي‌دهد كه حتي پيش از حمله امريكا به عراق در سال 2003، افكار عمومي جهاني مخالفت خود را با اين حمله به اشكال گوناگون نشان مي‌داد.

3- مشروعيت يافتن و حقوقي شدن تهديدها
در سال‌هاي اخير، مجموعه‌اي از قطعنامه‌هاي شوراي امنيت به تهديدها عليه ايران ابعاد حقوقي بخشيده است. در شرايط موجود، قطعنامه‌هاي شوراي امنيت، و فضاسازي‌هاي گسترده پيرامون آن، بستري فراهم نموده است كه ادعاي مشروعيت فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران قابل توجيه نباشد، زيرا اين اسناد هر گونه توسعه و ادامه فعاليت هسته‌اي را فعاليتي غيرقانوني مي‌دانند.
4- تبديل شدن ايران به اصلي‌ترين تهديد براي امنيت بين‌الملل
بر اساس قطعنامه‌هاي صادر شده عليه ايران در شوراي امنيت سازمان مللف جمهوري اسلامي ايران مهم‌ترين و اصلي‌ترين تهديد صلح و امنيت بين‌الملل معرفي شده است. به طوري كه دولت كانادا تحت اين عنوان خواستار تعطيلي سفارت ايران در اتاوا و سفارت كانادا در تهران شد.
5- كاهش انتخاب‌هاي استراتژيك ايران
طي سال‌هاي گذشته، به دليل سياست‌هاي اتخاذ شده، حق انتخاب‌هاي استراتژيك ايران بسيار محدود شده و به جز روابط محدود با برخي كشورهاي كم‌اهميت امريكاي لاتين كه آن هم اخيرا كاهش يافته است، ايران ناگزير به اتكا به سياست‌هاي دوپهلوي كشورهايي مانند روسيه و چين در سطح بين‌المللي شده است.
6- تشديد تهديدهاي منطقه‌اي
در چند سال اخير، با وجود اينكه سياست‌هاي امريكا در منطقه، به ويژه در عراق و افغانستان، با چالش‌هاي زيادي مواجه شد و فرصت‌هاي بزرگي براي ايران به جود آمد ولي تهديدها عليه جمهوري اسلامي ايران در بسياري از مناطق همجوار افزايش پيدا كرد. در عراق تثبيت حضور نظامي امريكا در پي انعقاد موافقتنامه امنيتي، تقويت موقعيت عربستان و برخي از كشورهاي عربي در اين كشور و بسياري از موارد ديگر حاكي از اين است كه به تدريج فرصت‌هاي ايجاد شده براي جمهوري اسلامي ايران در عراق در حال از دست رفتن مي‌باشد كه احتمال مي‌رود اين امر در صورت استمرار به تهديد تبدل شود.
- در خليج فارس، كشورهاي عضو شوراي همكاري در مخالفت با ايران وحدت رويه بيشتري پيدا كرده و مخالفت‌هاي آنها علني‌تر شده است. در اين سال‌ها همچنين به دنبال ضعف عملكرد جمهوري اسلامي ايران، رفتار دولت عربستان ابعاد ضد ايراني و ضد شيعي بيشتري پيدا كرده و اين دولت هم در بحث حجاج ايراني و نيز در بحث سياست‌هاي منطقه‌اي و مساله سوريه فشارهاي متعددي بر ايران وارد ساخته است.
- در افغانستان، به رغم روابط خوب دو كشور، جايگاه و محبوبيت جمهوري اسلامي ايران در افكارعمومي اين كشور كاهش يافته و دو نيروي تاثيرگذار در اين كشور (جريان افراطي و ناتو) به ضرر ايران در حال تقويت جايگاه خود هستند و برخي خبرها مبني بر توافقات ميان اين دو نيز فضا را براي ايران تنگ‌تر ساخته است. در افغانستان دولت امريكا توانسته است با كسب وجهه مردمي به عنوان نجات‌دهنده افغانستان از شر طالبان نفوذ زيادي كسب كرده و امضاي موافقتنامه استراتژيك ميان دو كشور و تصويب آن راي اكثريت نمايندگان مجلس افغانستان خود دليل اين ادعاست. علاوه بر اين، در مرزهاي شرقي به ويژه مرز با پاكستان موقعيت اشرار به وضعيت كاملا نگران‌كننده‌اي تبديل شده است.
7- تضعيف موقعيت منطقه‌اي و بين‌المللي ايران
در اين زمينه موارد زير قابل تامل است:
- تضعيف جايگاه ايران در ميان كشورهاي عربي شامل موارد زير مي‌شود: تشديد تبليات و تحولات منطقه‌اي و بين‌المللي درمورد جزاير سه‌گانه، ايجاد محدوديت براي ايرانيان مقيم و ايرانياني كه به اين كشورها سفر مي‌كنند و همچنين افزايش اظهارات ضد ايراني و ضد شيعي رهبران كشورهاي عربي. علاوه بر اين، سياست‌هاي غلط اتخاذ شده در خصوص مصر نتايج توهين‌آميزي براي سياست خارجي ايران به همراه داشته است.
- تضعيف روابط ايران با كشورهاي همسايه شرقي، روابط ما با پاكستان عمدتان با چالش‌هاي بسياري روبه‌رو است و گفت‌وگو و همكاري بين مقامات دو كشور كاهش يافته است. به طور كلي، جهت‌گيري ايران نسبت به تحولات سياسي در پاكستان كه از اهميت زيادي براي ما برخوردار است كاملا نامشخص مي‌باشد (در مجلس پاكستان ائتلاف طرفدار ايران جايگاه خود را از دست داده است).
- در روابط با افغانستان بحث اخراج بي‌برنامه مهاجرين افغاني، كه عملا بي‌نتيجه ماند، منجر به هزينه‌هاي زياد سياسي عليه ايران در افكار عمومي افغانستان شده است، به گونه‌اي كه امروز بيش از هر زمان ديگر در ايران مهاجر افغاني داريم. اين آمار طبق برخي گفته‌ها از مرز سه ميليون گذشته است.
- در سطح بين‌المللي، ديپلماسي «نامه» كه توسط رييس‌جمهور دنبال مي‌شد، نه تنها به اعتبار بين‌المللي ايران نيافزود، بلكه به دليل عدم ارسال پاسخ از سوي مخاطبان اين نامه ها، موجب تضعيف اعتبار بين‌المللي ايران نيز گرديد.
- در سطح بين‌المللي همچنين امكان بازيگري ايران به دليل ايجاد وفاق و وحدت رويه بين اروپا و امريكا در مقابله با ايران كاهش پيدا كرده است. در واقع سياست‌هاي دولت نهم و دهم كمك قابل توجهي به ايجاد اتحاد هر چه بيشتر ميان اروپا و امريكا كرده است.
- در نهادها و سازمان‌هاي بين‌المللي به دليل استفاده از ديپلمات‌هاي كم‌تجربه و ضعيف ديپلماسي سازماني، امكان تاثيرگذاري ايران بر روند تصويب قوانين مختلف كاهش يافته است. برخي از اين مصوبات در آينده مي‌تواند مشكلات زيادي را براي جمهوري اسلامي ايران فراهم نمايد.
- خارج ساختن منافقين از فهرست گروه‌هاي تروريستي اگرچه از ارزش چنداني به لحاط امنيتي برخوردار نيست، اما نشانه ديگري از تضعيف موقعيت بين‌المللي ايران مي‌تواند باشد.
- تخريب چهره ايران و ايرانيان در سطح جهان به دليل عدم رعايت عزت در رفتارهاي ديپلماتيك، سفرهاي بي‌هدف، بي‌دستاورد و تحميلي به كشورهاي منطقه كه هيچ يك پاسخ مناسبي از سوي اين كشورها دريافت نكرد.
- قطع يكجانبه روابط كشورهايي مثل كانادا و مغرب و برخي از كشورهاي آفريقايي و يا فراخواني سفرا.
- تخريب چهره ايران در مجامع بين‌المللي و تضعيف شديد سطح تاثيرگذاري در اين مجامع.
- ناتواني ايران در متعهدسازي بيشتر چين و روسيه به حمايت از ايران در سطح بين‌المللي.
- از دست رفتن فرصت تاريخي ايران براي تقويت موقعيت شيعه در منطقه.
- ناكامي ايران در كسب آراي لازم براي عضويت غيردائم در شوراي امنيت كه يكي ديگر از نشانه‌هاي ضعف و انزواي بين‌المللي ايران محسوب مي‌شود.
8- تضعيف قدرت ملي ايران
مجموعه موضوعات ذكر شده در مجموع به تضعيف قدرت ملي ايران در ابعاد مختلف نظامي، سياسي، ديپلماتيك و اقتصادي كمك كرده است. در اين زمينه، علاوه بر موارد مطرح شده در بندهاي گذشته، توجه به موارد زير حايز اهميت است:
- ناكامي ايران در طرح هر گونه موضوع ايجابي و سازنده در سطح جهاني، زيرا به دليل قطب‌بندي‌هاي ايجاد شده در عرصه سياست خارجي و فقدان اجماع ملي در اين زمينه، ما نمي‌توانيم توليدگر و تاثيرگذار باشيم.
- ارتقاي سطح تاثيرگذاري كشورهاي رقيب در منطقه از جمله تركيه، عربستان و قطر و كنار گذاشته شدن ايران در فرايند تحولات منطقه‌اي. در حال حاضر تركيه رهبري تحولات دموكراسي‌خواهي در منطقه را بر عهده گرفته و در موضوع فلسطين نيز در حال ايجاد جبهه تازه‌اي از كشورها و جريان‌هاي همسو با خود مي‌باشد. در دو موضوع مهم تنش‌هاي سياسي در لبنان و بحران غزه، طي سال‌هاي 1386 تا 1388، ايران عملا نقش تماشاگر را ايفا كرد و تحولات ديپلماتيك خود را به امريكاي لاتين محدود ساخت. اين موضوع در حالي است كه در نتيجه سياست‌هاي ايران دولت كوچكي مانند قطر به يكي از فعالان ديپلماسي منطقه‌اي تبديل شده است. لازم به تذكر است كه در شرايط امروز جهاني قدرت ديپلماسي يكي از مهم‌ترين عناصر قدرت ملي محسوب مي‌شود.
- احساس تهديد و افزايش خريدهاي تسليحاتي كشورهاي عربي حوزه خليج فارس، در شرايطي كه ايران به دليل تشديد تحريم‌ها از دسترسي به فناوري‌هاي پيشرفته در اين زمينه محروم است.
ب- مساله توسعه
ميزان تاثيرگذاري سياست خارجي دولت نهم و دهم بر فرآيند توسعه اقتصادي كشور يكي ديگر از معيارهايي است كه در روند ارزيابي اين سياست‌ها بايد مورد بررسي قرار گيرد. مهم‌ترين معيار در اين زمينه ميزان انحراف يا تطابق سياست خارجي دولت از اهداف توسعه‌اي سند چشم‌انداز بيست ساله مي‌باشد. از اين لحاظ پيامدهاي منفي سياست خارجي دولت نهم و د هم شامل موارد زير مي‌شود:
1- تشديد تحريم‌هاي اقتصادي كه پيامدهاي مختلفي بر وضعيت اقتصادي و رواني جامه به جا گذاشته است.
2- كاهش سطح سرمايه‌گذاري‌هاي خارجي به ويژه در بخش انرژي و خروج بسياري از سرمايه‌گذاراني كه از گذشته در ايران حضور داشتند.
3- كاهش سطح دسترسي به فناوري‌هاي پيشرفته به دليل اتخاذ سياست‌هاي تقابلي و انزواگرايانه و تشديد بيش از پيش تحريم‌ها.
4- عدم ايجاد زيرساخت‌هاي پيوندهاي متقابل اقتصادي ميان ايران و ساير كشورها.
5- تضعيف موقعيت ايران در نهادهاي اقتصادي بي‌المللي.
6- تشديد فرار سرمايه‌هاي داخلي به خارج از كشور.
7- تشديد فرار نخبگان به خارج از كشور.
8- ايجاد تضييقات بي‌سابقه براي شهروندان، بانك‌ها و شركت‌هاي ايراني كه علاوه بر پيامدهاي اقتصادي موجب تخريب وجهه و شأن ايرانيان در خارج از كشور شده است.
9- افزايش نرخ خطرپذيري سرمايه‌گذاري خارجي در ايران.
10- عدم بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي موجود در اقتصاد جهاني به دليل تاكيد بر الگوي تجربه شده انزواگرايانه و تقابلي.