همای خوشبختی گازی روی دوش الهام علیف
ساعت 24 - شروع جنگ اوکراین در 24 فوریه 2022 منجر به تشدید بحران انرژی در اروپا شد. در چنین شرایطی اروپا به‌دنبال متنوع سازی مسیرهای وارداتی انرژی است. اقتصاد اروپا برای رشد و توسعه نیاز به تامین انرژی پایدار و مقرون به صرفه دارد. بنابراین «اورسلا فون در لاین» رئیس کمیسیون اروپا و «کادری سیمسون» کمیسر انرژی اروپا در ژوئیه 2022 در سفری به باکو و ملاقات با رئیس جمهور آذربایجان تفاهم نامه‌ای برای افزایش صادرات باکو به اروپا از 10 میلیارد مترمکعب به 20 میلیارد مترمکعب از سال 2027 امضاء کردند.
1- مهم‌ترین میدان‌های گازی جمهوری آذربایجان که برای جذب سرمایه‌گذاری جهت افزایش تولید و صادر به اروپا مشخص شده‌اند به ترتیب شامل میدان‌های شاه دنیز ، آبشرون ، آذری-چراغ-گونشلی ، و امید هستند.
• شاه دنیز: تولید فاز یک و دو میدان گازی شاه دنیز در سال 2022 در مجموع 25.3 میلیارد مترمکعب بوده است و انتظار می‌رود در سال جاری میلادی به 26 میلیارد مترمکعب برسد. از نظر فنی سطح تولید این میدان گازی را تا سال 2028 می‌توان حفظ کرد اما پس از آن در تولید این میدان گازی کاهش تولید پیش‌بینی می‌شود. بنابراین، برای جبران کاهش و حفظ سطح تولید نصب کمپروسورهای جدید در نظر گرفته شده‌اند که می‌توان سطح تولید را تا سال 2032 حفظ کرد. علاوه بر این، در مجموع 26 حلقه چاه به‌عنوان بخشی از برنامه توسعه این میدان گازی پیش‌بینی شده است که 21 حلقه چاه حفاری شده، 19 حلقه چاه تکمیل شده است اما تنها 15 حلقه در حال تولید است. بنابراین، تا سال 2026، تمام چاه‌ها حفر خواهند شد و تولید گاز را افزایش خواهند داد.
• آبشرون: در حال حاضر میدان آبشرون توسط شرکتهای توتال و سوکار به‌طور مشترک بر اساس منافع برابر در حال توسعه است و سیستم تولید اولیه آبشرون در مرحله راه‌اندازی است. انتظار می‌رود در سال 2023 تولید 755 میلیون مترمکعبی را این میدان گازی آغاز شود و میزان تولید در سال 2024 به 1.5 میلیارد مترمکعب برسد. طبق پیش‌بینی‌های انجام شده در سال 2028 این میدان به‌طور کامل توسعه خواهد یافت و 4.3 میلیارد مترمکعب به تولید این میدان اضافه خواهد شد.
• آذری-چراغ-گونشلی: حجم کل مخازن گاز عمیق و کم عمق قابل بهره‌برداری در میدان گازی آذری-چراغ-گونشلی چیزی در حدود 155 میلیارد مترمکعب گاز پیش‌بینی شده است. هدف فعلی برای عملیاتی کردن اولین چاه این میدان گازی در سال 2024 است. طبق گزارش‌های کنسرسیوم این میدان گازی پیش‌بینی می‌شود که تولید این میدان گازی سالانه 4 میلیارد مترمکعب باشد.
• امید: میدان گازی امید در سال 2012 عملیاتی شد و سالانه نزدیک به 2 میلیارد مترمکعب تولید دارد. تولید این میدان گازی صرف تأمین نیاز داخلی جمهوری آذربایجان می‌شود. همچنین برنامه‌ریزی شده است که تولید این میدان گازی در سه ماهه سوم سال 2026 به دو برابر برسد. بنابراین با توسعه فاز دوم و سوم این میدان گازی تا سال 2036 شاهد کاهش تولید و فشار نخواهد بود.
2- برای افزایش صادرات گاز بیشتر از جمهوری آذربایجان به اروپا علاوه بر توسعه میدان-های گازی این کشور، توسعه خطوط لوله قفقاز جنوبی و جنوب شرق اروپا نیز نیاز است. تاپ آخرین بخش از زنجیره حمل‌ونقل انتقال گاز از جمهوری آذربایجان به اروپا را تشکیل می‌دهد. این خط لوله گاز از مرز یونان-ترکیه به زیرساخت‌های شرکت ایتالیایی اسنام متصل می‌شود که اکثر قراردادهای اتحادیه اروپا با جمهوری آذربایجان را در بر می‌گیرد. فرآیند تأمین مالی توسعه زیرساخت‌های انتقال انرژی و میدان‌های گازی در جمهوری آذربایجان به پیش خرید گاز از طریق این خط لوله بستگی دارد.
3- دو مرحله مزایده برای پیش خرید ظرفیت خط لوله تاپ در سال 2023 وجود دارد. پیشنهاد اولیه و الزام‌آور برای سطح اول توسعه در 22 ژانویه 2023 انجام شد و 1.2 میلیارد مترمکعب افزایش ظرفیت برای این خط لوله از سال 2026 تخصیص یافت. دومین مزایده الزام‌آور نیز در نیمه دوم سال 2023 در نظر گرفته شده است. شرکت هایی که علاقه‌مند به خرید گاز از طریق تاپ هستند و قصد دارند پیشنهادهای خود را برای پیش خرید ظرفیت تاپ ارائه کنند، باید در سال 2023 تصمیمات خود را اتخاذ کنند تا بتوانند تا سال 2027 گاز وارد کنند. زیرا تاپ حداقل به چهار سال برای ساخت ایستگاه‌های کمپرسور پس از دریافت میزان پیش خریدها زمان نیاز دارد. بنابراین، بسته به نتایج حجم پیش خرید خریداران اروپایی در سال 2023، سهامداران پروژه‌های بالادستی با تولید مقدار گاز درخواستی موافقت خواهند کرد و در نتیجه تصمیم‌های سرمایه گذاری مربوطه را اتخاذ خواهند کرد. همچنین، در صورتیکه کل نیاز بسیار کمتر از 10 میلیارد مترمکعب باشد کنسرسیوم تاپ این حق را دارد که تصمیم بگیرد که سطح پایین‌تر حجم موردنیاز از نظر اقتصادی تأمین مالی توسعه را توجیه نمی‌کند. در این صورت توسعه خط لوله قفقاز جنوبی محقق نخواهد شد و گاز اضافی به بازار اروپا ارسال نخواهد شد.
4- تولید گاز بیشتر توسط جمهوری آذربایجان برای صادرات به اروپا نیز تا حد زیادی به معافیت‌های مالیاتی اتحادیه اروپا نیز بستگی دارد. تاپ برای مدت 25 سال از شروع عملیات تجاری از مالیات‌های تعیین شده توسط اتحادیه اروپا با تصمیم کمیسیون اروپا در 16 مه 2013 از مالیات معاف شده است. تاپ دارای ظرفیت اولیه 10 میلیارد مترمکعب است و ظرفیت تا 20 میلیارد مترمکعب قابل ارتقاء است. با این حال، معافیت تاپ فقط برای ظرفیت اولیه اعمال می‌شود. این بدان معناست که 10 میلیارد مترمکعب از ظرفیت به‌طور انحصاری برای گاز شاه دنیز 2 محفوظ است، اما هر ظرفیت بالاتر از آن مشمول طیف کامل قوانین اتحادیه اروپا در مورد دسترسی شخص ثالث، مقررات تعرفه و تفکیک مالکیت خواهد بود. در نتیجه در صورتیکه تاپ از این موارد معاف نباشد تأمین‌کنندگان گاز از جمهوری آذربایجان ممکن است تنها 20 درصد از ظرفیت تخصیص یافته، یعنی 2 میلیارد مترمکعب را دریافت کنند. این امر کل طرح توسعه زیرساخت‌های خطوط لوله قفقاز جنوبی را غیرممکن می‌کند.
5- میزان پیش خرید گاز در بازار تاپ عامل مهمی برای توسعه ظرفیت خطوط لوله تاناپ و خط لوله قفقاز جنوبی خواهد بود. درخواست تقاضایی که توسط خریداران بالقوه ارائه شود، هر چه باشد ظرفیتی است که خطوط تاناپ و قفقاز جنوبی نسبت به آن توسعه خواهند یافت. در حال حاضر دو گزینه برای توسعه خط لوله قفقاز جنوبی در حال بررسی است. گزینه اول ظرفیت را 3.5 میلیارد مترمکعب با سرمایه گذاری کل 1 میلیارد دلار افزایش می‌دهد. این گزینه تولید و صادرات گاز کمتری را در صورتی در نظر می‌گیرد که بازار خط لوله تاپ علاقه کمتری به تقاضا نشان دهد. گزینه دوم توسعه کامل 10 میلیارد مترمکعب با سرمایه گذاری کل 2.5 میلیارد دلار است. ظرفیت فعلی خط لوله تاناپ 16 میلیارد مترمکعب است. کنسرسیوم شاه دنیز از طریق این خط لوله 6 میلیارد متر کعب گاز را به ترکیه و 10 میلیارد مترمکعب گاز را به اروپا منتقل می‌کند. برنامه ریزی شده است که ظرفیت تاناپ با نصب پنج ایستگاه کمپرسور تا 31 میلیارد مترمکعب برای انتقال 10 میلیارد مترمکعب اضافی افزایش یابد.
6- با توجه به توسعه چهار میدان گازی مذکور پیش‌بینی می‌شود که میدان‌های گازی جمهوری آذربایجان تا سال 2027 چیزی در حدود 9.5 میلیارد مترمکعب گاز بیشتر برای صادرات خواهند داشت و 0.5 میلیارد مترمکعب دیگر می‌تواند از ترکمنستان از طریق ایران تأمین شود. همچنین هزینه سرمایه‌گذاری در این پروژه‌ها نزدیک به 10.3 میلیارد دلار برآورد شده است. علاوه بر توسعه میدان‌های گازی نیز توسعه خطوط لوله قفقاز جنوبی به اروپا نیز نیاز است که هزینه این توسعه چیزی در حدود 8 میلیارد دلار برآورد شده است. تأمین این هزینه‌ها حتی با انجام تعهدات خریداران کار آسانی نخواهد بود، زیرا ابهامات زیادی در بازار وجود دارد. از جمله ابهامات موجود سیاست کربن‌زدایی اروپا، نوسان قیمت‌های انرژی و عدم اطمینان در تقاضای بلندمدت کشورهای وارد کننده انرژی است. بنابراین، اعضاء کنسرسیوم‌های میدان‌های گازی جمهوری آذربایجان و خطوط لوله انتقال انرژی با توجه به حجم سرمایه‌گذاری تمایل دارند که توافقات بلندمدتی با مدت حداقل 10 تا 15 سال داشته باشند که موقعیت آن‌ها را در بازار تقویت کند. اگر 10 میلیارد مترمکعب تقاضای الزام‌آور همراه با تعیین قراردادهای بلندمدت تا پایان سال جاری تعریف شود، احتمالاً در سال آینده میلادی قراردادهای فروشندگان انرژی با خریداران کشورهای جنوب شرق اروپا و اروپای مرکزی امضاء خواهد شد.
7- امروز قیمت بنزین نسبت به سال‌های گذشته در اروپا بالاتر است و با وجود اینکه به تابستان نزدیک می‌شویم، کشورهای جنوب شرق اروپا و اروپای مرکزی به‌شدت به تأمین گاز از سایر منابع به‌منظور جایگزینی کامل گاز روسیه نیاز دارند و این تقاضا برای مدت طولانی وجود خواهد داشت. اگرچه در واقعیت، اروپا در نظر دارد مصرف گاز را با سرعت بیشتری کاهش دهد همانطور که در سند بازیابی قدرت اتحادیه اروپا منعکس شده است. اما این روند در بازارهای اروپای شرقی و اروپای مرکزی کندتر خواهد بود زیرا اکثر این کشورها به زغال‌سنگ متکی هستند و هدف اصلی آن‌ها جایگزینی زغال‌سنگ با گاز طبیعی، در راستای اهداف سیاست انرژی پاک اتحادیه اروپا است.
8- از نظر ژئوپلیتیکی بزرگ‌ترین ذینفع گسترش خطوط لوله قفقاز جنوبی، جمهوری آذربایجان است. زیرا به‌عنوان تنها تأمین کننده، از سطح نفوذ بالاتری بر عملیات خطوط لوله برخوردار است. همانطور که اورسلا فون در لاین در دیدار با «الهام علی‌اف» رئیس جمهور آذربایجان در باکو گفت، جمهوری آذربایجان با تبدیل شدن به یک شریک انرژی قابل اعتماد و حیاتی برای اتحادیه اروپا از لحاظ مالی و راهبردی سود می‌برد. این روند نشان می‌دهد که باکو امنیت اقتصادی و ژئوپلیتیکی خود را با غرب پیوند می‌دهد. به نظر رهبران غربی ثبات در قفقاز جنوبی با توجه به سرمایه‌گذاری‌های چند میلیاردی شرکت‌ها و بانک‌های غربی در دهه‌های آینده باید در اولویت قرار گیرد.
9- ثبات در قفقاز جنوبی با آرزوهای تصمیم‌گیران جمهوری آذربایجان و ترکیه حداقل در کوتاه‌مدت همخوانی ندارد. در اینجا نقش کشورهای ثبات‌ساز منطقه‌ای نظیر روسیه، ایران، و چین پررنگ‌تر می‌شود.
امیرمحمد مغانی، حسن راعی، و عباس ملکی – دانشکده انرژی دانشگاه شریف
ساعت 24 از انتشار نظرات حاوی توهین و افترا و نوشته شده با حروف لاتین (فینگیلیش) معذور است.