ترکیه در اقیانوس هنددنبال چیست؟

ساعت 24 - هر تحول عمده‌ای در سیاست خارجی ترکیه که همسایه دیوار به دیوارایران است درمیان مدت ودر بلند مدت برمناسبات ایران و ترکیه موثر است. ترکیه دردودهه تازه سپری شده سیاست خاجی پر فراز و فرودی نسبت به منطقه ونیز نسبت به جهان را تجربه کرده ودر این بخش است که برخی اوقات با ایران در وضعیت دشوار قرار گرفته است. نوشته زیر می‌خواهد نشان دهد ترکیه دراقیانوس هند دنبال چیست.

اگر رقابت ژئوپلیتیک در دوران جنگ سرد بر اروپا و اقیانوس اطلس متمرکز بود، امروز بر روی اقیانوس هند و اقیانوس آرام متمرکز است. در واقع، این اقیانوس هند است که شاهد عمیق‌ترین دگرگونی است. این موضوع در پس زمینه‌ای صورتا می‌گیرد که اکنون به عنوان یک جهان چند قطبی بدیهی تلقی‌ می‌شود. در این محیط پیچیده، چندین بازیگر غیرسنتی در اقیانوس هند به سرعت در حال هجوم هستند. مهمتر از همه، ترکیه، یک قدرت متوسط رو به رشد است که در نقطه تلاقی آسیا و اروپا قرار دارد. با سواحل دریای سیاه، اژه و دریای مدیترانه، ترکیه به هیچ وجه یک قدرت دریایی طبیعی در اقیانوس هند نیست، اما آرزوی تبدیل شدن به آن را دارد. در واقع، این کشور آرزو دارد که یک بازیگر واقعاً جهانی باشد و چشم‌اندازهای آنکارا به وضوح در اقیانوس هند قرار دارد. آیا این یک تئاتر فرصت طلبانه و آرزوهای مبتنی بر نئوعثمانیزم است یا یک بازی قدرت استراتژیک توسط یک قدرت تازه وارد منطقه‌ای؟ به عقیده ما، پاسخ در این مسئله نهفته است که آیا توانایی‌‌های ترکیه‌ می‌تواند با هدف آن برای ظهور به عنوان یک بازیگر مهم دریایی در منطقه مطابقت داشته باشد یا خیر.

تعامل ترکیه با منطقه اقیانوس هند

مشهودترین ابزار سیاست خارجی ترکیه که آن را به سمت اقیانوس هند سوق می‌دهد نیروی دریایی است که از اوایل قرن نوزدهم توسعه قابل توجهی را تجربه کرده است. در حالی که اولویت نیروی دریایی سرمایه‌گذاری بیشتر بود، این موضوع همچنین بخشی از اقدامات سیاست خارجی ترکیه بود که هدف آن ایجاد ارتباط و نفوذ بیشتر در مناطق – دریایی و زمینی – در جنوب و شرق ترکیه بود.

واضح‌ترین تجلی این امر، دکترین «ماوی وطن» یا «میهن آبی» ترکیه است، یک استراتژی دریایی که حاکمیت و منافع ترکیه را در دریای نزدیک خارج از کشور تایید می‌کند. ماوی وطن که اولین بار در سال ۲۰۰۶ معرفی شد، مبنای “حقوقی، دیپلماتیک، مالی و سیاسی” را برای ادعای ترکیه به صلاحیت دریایی گسترش یافته فراهم‌ می‌کند و به طور فزاینده‌‌‌ای در میان نخبگان سیاسی ترکیه و جامعه استراتژیک محبوب شده است. آنکارا برای منعطف کردن عضلات جدید دریایی خود، از سال ۲۰۱۹ مجموعه تمرینات دریایی Blue Homeland را برگزار کرده است که شامل بیش از ۱۰۰ کشتی و هواپیما است و به طور همزمان در دریاهای سیاه، اژه و مدیترانه انجام شده است.

بخش دفاعی این کشور همچنین شاهد طرح‌های مدرن‌سازی مشابهی بود که انواع مختلفی از تسلیحات خاص را تولید کرد که شامل هواپیمای بدون سرنشین Bayraktar TB2 یا پهپاد، وسایل نقلیه زرهی و اولین ناو هواپیمابر بدون سرنشین جهان بود. این محصولات دفاعی ترکیه به نوبه خود به گسترش و تعامل آن با آسیای مرکزی، خاورمیانه و آفریقای جنوب صحرا کمک کرده است. این موضوع به شکل فروش تسلیحات دفاعی و تعدادی توافقنامه دفاعی است که از پیوند صنعت دفاعی با امارات متحده عربی گرفته تا آموزش نظامی با جیبوتی تا پیمان دفاع دریایی که اخیراً با سومالی امضا شده است را شامل می‌شود. بر اساس گزارش‌‌ها، در دومی، آنکارا هم آموزش و هم تجهیزات را به نیروی دریایی سومالی ارائه خواهد کرد.

این توافقنامه‌‌ها جالب هستند زیرا امضاکنندگان همه کشورهای ساحلی اقیانوس هند هستند، با این حال، آن‌ها تنها تصویری از آنچه ترکیه اکنون در آنجا انجام‌ می‌دهد را نشان‌ می‌دهد. تصمیم ترکیه برای فروش پهپادهای TB2 به مالدیو و گسترش روابط دفاعی این کشور با مالزی در قالب خرید ناوهای کلاس Ada یا کشتی ساحلی (LMS) ترکیه، نمونه‌‌های دیگری از نفوذ رو به رشد آنکارا در و اطراف شبه قاره هند است. ترکیه همچنین همکاری‌‌های دریایی خود را با پاکستان افزایش داده است. این دو نیروی دریایی نه تنها تمرینات دریایی مشترکی را انجام داده‌اند – با حضور ترکیه در رزمایش دوسالانه AMAN به میزبانی نیروی دریایی پاکستان – بلکه آنکارا همچنین در سال ۲۰۲۳ چهار ناو کلاس اصلاح‌شده بابر را به اسلام‌آباد فروخته است. انتقال فناوری‌‌های حساس و حقوق مالکیت معنوی می‌تواند به طور قابل توجهی توانایی‌‌های نظامی نیروی دریایی پاکستان در اقیانوس هند را تقویت کند. این پروژه همچنین انگیزه بیشتری به پروژه MILGEM ترکیه می‌دهد. این پروژه یک برنامه تولید کشتی جنگی ملی است که آرزوی توسعه و ساخت کشتی‌‌های دریایی همه کاره مانند ناوها، ناوچه‌‌ها و ناوشکن‌‌ها را دارد و قادر به انجام وظایف مختلف مانند شناسایی و جنگ ضد زیردریایی است.

نمای ترکیه از اقیانوس هند

در یک متن بزرگتر، به نظر‌ می‌رسد اقیانوس هند قطعه بعدی در پازل آرزوی ترکیه برای گسترش اختیارات و نفوذ خود باشد. از نظر سیاست‌‌ها، سند سیاست خارجی ملی ۲۰۲۳ با عنوان “قرن ترکیه” اهمیت استراتژیک اقیانوس هند را با اشاره به “امنیت انرژی و زنجیره تامین” ترکیه برجسته‌ می‌کند. همچنین پرونده عضویت ترکیه در انجمن حاشیه اقیانوس هند (IORA) را که در سال ۲۰۱۸ تصویب شد، مطرح‌ می‌کند.

از اقیانوس هند در سال ۲۰۱۵ در استراتژی نیروی دریایی ترکیه به عنوان منطقه‌‌‌ای با “اهمیت استراتژیک” یاد شد. این استراتژی همچنین بیان می‌کند که ترکیه با «دستیابی به پایگاه‌های لجستیکی و تسهیلات بندری محلی» به دنبال بهبود قابلیت همکاری است. به همین منظور، اگرچه بی ارتباط با این اسناد سیاستی، شرکت آلبایراک ترکیه از سال ۲۰۱۳ بندر موگادیشو را اداره و توسعه داده است و اخیراً یک قرارداد تمدید برای امتیاز ۱۴ ساله دیگر امضا کرده است. یکی دیگر از شرکت‌‌های ترکیه‌ای، Favori LLC، ترمینال جدیدی را در سال ۲۰۱۵ افتتاح کرد و به فعالیت در فرودگاه بین‌المللی موگادیشو ادامه‌ می‌دهد. ترکیه در سال ۲۰۱۷ یک مرکز آموزشی نظامی برای نیروهای نظامی و ویژه سومالی در موگادیشو افتتاح کرد. طبق گزارش‌‌ها، این کشور هزاران سرباز و همچنین ۵۰۰۰ کماندو، ۳۱۶ افسر و ۳۹۲ افسر و ۳۹۲ افسر تا سال ۲۰۲۲ آموزش داده است. توافق بحث برانگیزتر در سال ۲۰۱۷ با دولت سابق سودان برای بازسازی یک پاسگاه متعلق به دوران عثمانی در سواکین در دریای سرخ، این گمانه‌زنی‌ها به وجود آمد که این کار سرپوشی برای یک اسکله دریایی و تاسیسات تدارکاتی است.

ارجاع به گذشته عثمانی ترکیه ناگزیر به پرسش‌‌هایی در مورد اینکه آیا علاقه تازه ترکیه به اقیانوس هند صرفاً نوستالژی گذشته‌ای به یاد ماندنی است که به سادگی به سیاست‌های فرصت طلبانه تبدیل شده است، می‌انجامد. به هر حال، سلاطین عثمانی لشکرکشی‌های دریایی به اقیانوس هند تا تنگه مالاکا انجام دادند، از سلطنت عدال مسلمان Muslim Adal Sultanate در سومالی‌ امروزی در درگیری‌هایش با اتیوپی همسایه، عمدتاً مسیحی، حمایت کردند و در جریان درگیری‌های عثمانی و پرتغال (۱۵۳۸-۱۵۶۰) به نبردهای دریایی علیه پرتغالی‌ها در دریای سرخ پرداختند.

توصیف آرزوهای آبی ترکیه به عنوان نئو عثمانی بسیار ساده انگارانه است. زمانی که رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، منافع ملی این کشور را «حضور در کانال سوئز، دریاهای مجاور، و در امتداد آن اقیانوس هند» توصیف کرد، حکایت از وجود منافع درازمدت برگرفته از تصورات مبتنی بر نقش است. هر چند ممکن است آرزو باشد، اما ترکیه هرگز با نقش محدود خود راحت نبوده است. از سال ۱۹۲۳ و آغاز جمهوری، رهبران ترکیه – در تمامی طیف‌های سیاسی، از کمالیست‌‌ها گرفته تا اسلام‌گرایان تا ملی‌گرایان – به درجات مختلف تمایل داشتند که ترکیه نقشی بزرگ تر، ابتدا در خارج نزدیک و سپس در دایره‌‌های متحدالمرکز که همیشه در حال گسترش هستند، ایفا کند.

مشکلی که رهبران آنکارا، چه در دهه ۱۹۷۰ و چه در دهه ۱۹۹۰ با آن مواجه بودند، این بود که آن‌ها فاقد قدرت ملی برای عملیاتی کردن مداوم این سیاست‌‌های خارجی بودند. مانند استراتژی دریایی ماوی وطن، ترکیه اکنون این امکان را دارد که آرزوهای روی کاغذ را به سیاست خارجی فعال تبدیل کند، البته با محدودیت. تعامل آن با کشورهای آسیای مرکزی، غرب آفریقا و حوزه اقیانوس هند را باید از این منظر درک کرد. این اقدامات تنها در دو عامل مرتبط با امپراتوری عثمانی پیشین شریک هستند: یک مسئولیت جغرافیایی بسیار جزئی و اعتقاد نخبگان سیاسی فعلی آنکارا به نقش طبیعی ترکیه به عنوان موجودیتی فراتر از دولت-ملت. اما در مناطقی که عثمانی‌‌ها علاقه مند به کنترل ارضی بودند، رهبران فعلی ترکیه علاقه مند نیستند.

یک بازیگر محیطی

ترکیه قصد خود از تعامل با منطقه اقیانوس هند را روشن کرده است، اما تعامل آن چه شکلی خواهد داشت و آیا می‌تواند آن را به سمت خود بکشد؟ علیرغم بسیج زبان پان-اسلامیک آنکارا و لفاظی‌‌های ضد استعماری، تعاملات ترکیه در منطقه عمدتاً ماهیت تجاری داشته و تحریک کننده نبوده است. حتی فروش هواپیماهای بدون سرنشین به مالدیو یا مشارکت آنکارا در نوسازی نیروی دریایی پاکستان عمدتاً با انگیزه منافع تجاری است زیرا آنکارا به دنبال توسعه صنعت دفاعی در حال رشد خود به جای اهداف استراتژیک با هدف کنار زدن هند یا تبدیل شدن به یک قدرت مقیم در غرب اقیانوس هند است. در واقع، دریابان جم گوردنیز، معمار استراتژی سرزمین آبی ترکیه، هنگام توجیه حضور نیروی دریایی ترکیه در اقیانوس هند دوردست، تنها درباره «منافع تجاری» این کشور صحبت کرد.

توانایی‌‌های خود ترکیه – مانند همه کشورها – محدود است. این محدودیت‌های قابل‌توجهی بر توانایی آنکارا برای استقرار مجدد نیروها برای قدرت نمایی در مناطق دور از کشور ایجاد می‌کند. بار امنیتی خود ترکیه در داخل و اطراف به این معنی است که منابع آن در درجه اول برای دفاع از میهن به جای شرکت در ماجراجویی نظامی خارج از منطقه است. حتی اگر بخواهد، نیروی دریایی ترکیه منابع لازم برای استقرار مهم و تاثیرگذار در آب‌‌های دور را ندارد.

توسعه آرزوهای کنونی ترکیه در اقیانوس هند ممکن است مورد استقبال برخی قرار گیرد و توسط برخی دیگر مورد انتقاد قرار گیرد، اما آن‌ها عمدتا فرصت طلبانه و نه بخشی از یک استراتژی بزرگ باقی‌ می‌مانند. در کوتاه مدت، ترکیه نقش محدودی را در اقیانوس هند ایفا خواهد کرد زیرا مجموعه‌‌‌ای از بازیگران بزرگتر با سهام بیشتری در منطقه به چالش‌‌ها رسیدگی‌ می‌کنند و آن‌ها را نیز تولید‌ می‌کنند.