دیوار مرزی ترکیه و ایران: امنیت به قیمت محیط زیست؟

ساعت 24 - دیوار مرزی ترکیه و ایران یکی از مهمترین پروژه‌های امنیتی آنکارا در دهه‌های اخیر است. با این حال، ایران از پیامدهای منفی زیست محیطی ناشی از ساخت دیوار نگران است. در حالی که نگرانی‌های مشترک امنیتی ممکن است در نهایت راه را برای همکاری نزدیک تر بین ترکیه و ایران هموار کند، با این حال، این دیوار عرصه تازه‌ای از اختلاف بر سر مسائل زیست محیطی را ایجاد‌ می‌کند.

مرز ترکیه و ایران ۵۲۰ کیلومتر است. از طرف ایران مرز در استان آذربایجان غربی و از سمت ترکیه استان‌های آغری، ایغدیر، وان و حکاری با ایران همسایه است. این دیوار که با پنج لایه بتن مخصوص ساخته شده است از بلوک‌های بتنی تشکیل شده است که هر کدام ۳ متر ارتفاع و ۷ تن وزن دارند. با سیم خاردار نصب شده روی آن، ارتفاع دیوار به چهار متر‌ می‌رسد. مجهز به برج‌های دیدبانی، دوربین‌های امنیتی، روشنایی و سیستم‌های نظارت است.

دیوار مرزی در سال ۲۰۱۵ با هدف صریح جلوگیری از آنچه مقامات ترکیه به عنوان جریان فزاینده مهاجرت‌های غیرقانونی توصیف کردند، آغاز شد. از سال ۲۰۱۷، ترکیه ساخت دیواری را در امتداد مرز ترکیه و ایران با هدف جلوگیری از عبور غیرقانونی، قاچاق و شبه نظامیان کرد آغاز کرد. در ژوئن ۲۰۱۸، آنکارا اعلام کرد که ۷۶۴ کیلومتر از دیوار ترکیه تکمیل شده است و پس از تکمیل، این دیوار در امتداد کل مرز ۹۱۱ کیلومتری با سوریه نیز کشیده خواهد شد.

کار بر روی ساخت دیوار مرزی در امتداد مرز ترکیه و ایران در تابستان ۲۰۲۱ پس از قدرت گرفتن طالبان در افغانستان تشدید شد. رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه مدعی شد که ۳۰۰,۰۰۰ افغان قبلاً به ترکیه رسیده‌اند و اظهار داشت که ترکیه مصمم است که دیگر اجازه ورود پناهجویان افغان به ترکیه را ندهد. در دسامبر ۲۰۲۳، بخش عمده ۱۷۰ کیلومتری دیوار تکمیل شد. مقامات ترکیه اعلام کردند که «ساخت دیوار امنیتی و برج‌های دیده بانی در شرق استان وان و همچنین حفاری سنگرها برای تضمین امنیت کل مرز ۲۹۵ کیلومتری با ایران و جلوگیری از فعالیت‌های غیرقانونی، ادامه دارد».

با این حال، تهدیدات امنیتی در مرز ترکیه و ایران یک طرفه نیست زیرا هر دو کشور با تهدیدات مشابهی روبرو هستند. مهاجرت غیرقانونی (بیشتر از افغانستان)، قاچاق مواد مخدر، قاچاق اسلحه و ستیزه جویان مسلح، برای ترکیه و ایران نگران کننده است. ایران نیز مانند ترکیه موج جدیدی از مهاجرت‌های قانونی و غیرقانونی را در سال‌های اخیر تجربه کرده است، در حالی که جمهوری اسلامی با چالش کردی خود مواجه است. استان‌های دو طرف مرز ترکیه و ایران عمدتاً کردنشین هستند و در حالی که پ‌ک‌ک تهدیدی دیرینه برای ترکیه است، ایران به طور فزاینده‌ای نگران فعالیت‌های حزب کومله کردستان ایران و حزب زندگی آزاد کردستان (پژاک) است.

پیامدها: در زمان آغاز ساخت دیوار مرزی در سال ۲۰۱۷، آنکارا تاکید کرد که هدف ساخت آن ایران نیست، بلکه هدف آن بهبود امنیت منطقه است. بهرام قاسمی سخنگوی وقت وزارت امور خارجه ایران نیز در همین راستا گفت: «از هر اقدامی که در راستای امن‌تر کردن مرزهای دو کشور باشد استقبال می‌کنیم. امنیت مرزها موضوع مهمی برای هر دو کشور است».

با وجود منافع مشترک امنیتی، اثرات زیست محیطی دیوار ترکیه نگرانی فزاینده‌ای برای ایران دارد. در اردیبهشت ۱۳۹۸ کمیته مشترک محیط زیست بین ایران و ترکیه تشکیل شد. ایران همچنین نگران سدسازی ترکیه بر روی رودخانه ارس است. محمدجعفر منتظری، دادستان کل وقت ایران در نامه‌ای به وزیر نیرو در تاریخ ۸ فروردین ۱۳۹۱ دستور پیگیری حقوقی که ایران از رودخانه مرزی ارس به دست آورده است را صادر کرد. او گفت «احداث چندین سد بر روی رودخانه مرزی ارس و دیوارکشی در نقطه صفر مرزی توسط ترکیه منجر به گسترش طوفان‌های شن و گرد و غبار به مناطق غربی و جنوبی ایران شده است».

مقامات ایرانی نگران هستند که منابع آبی و محیط زیست ایران تحت تاثیر ساخت دیوار به ویژه در استان آذربایجان غربی قرار گیرد. مجید میر احمدی، معاون وزیر کشور ایران، ترکیه را به دلیل ایجاد مشکلات زیست محیطی «جدی» با احداث دیوار مورد انتقاد قرار داد و گفت: «تا زمانی که محدودیت‌های جغرافیایی و سرزمینی ما رعایت شود، مشکلی در این زمینه نداشته‌ایم و نخواهیم داشت. [دیوار مرزی] مشکلات زیست محیطی جدی برای ما ایجاد کرده و رودخانه‌ها و محیط زیست ما را تحت تاثیر قرار داده است.

مسعود باقرزاده کریمی، مدیر سابق اکوسیستم‌های تالاب سازمان حفاظت محیط زیست و مسئول نظارت بر اثرات زیست محیطی دیوار، می‌گوید چهار منطقه اکولوژیکی تحت تاثیر ساخت این دیوار مرزی قرار دارند: تالاب بورالان و رودخانه قره‌سو که بین دو کشور مشترک است؛ تالاب یاریم کیا و رودخانه ساریسو که به این تالاب مشترک بین دو کشور‌ می‌ریزد، تالاب آق گل و در نهایت پارک ملی آرارات در داخل مرزهای ترکیه.

اثرات دیوار مرزی بر منابع آبی رودخانه‌های ساریسو و قره سو از جدی ترین نگرانی‌هاست. بر اساس معاهده بین ایران و ترکیه از سال ۱۹۵۵، ترکیه موظف است حداقل ۱٫۸ متر مربع در ثانیه از رودخانه ساریسو، حتی در فصل خشک، به طور ایمن در اختیار ایران قرار دهد و هر دو طرف حق استفاده از آب رودخانه قره‌سو را دارند. تا زمانی که مرزها را نقض نکنند. اما از آنجایی که پایه‌های سنگی و وزن دیوار مرزی منافذ خاک را مسدود‌ می‌کند، تبادل آب بین دو طرف مختل‌ می‌شود. این شرایط مانع از بهره‌برداری کامل ایران از رودخانه‌های ساریسو و قره سو و تضعیف کشاورزی در بخش‌هایی از استان آذربایجان غربی به ویژه در شهرستان ماکو‌ می‌شود. علاوه بر این، نگرانی‌هایی در مورد منبع آبی چشمه ثریا که در منتهی الیه شمال غربی ایران در مرز ایران و ترکیه قرار دارد، وجود دارد. چشمه ثریا یکی از بزرگترین منابع آبی استان است که چهار هزار هکتار آب منطقه و همچنین آب تالاب بین المللی بورالان و آب شرب ۲۵ روستای منطقه را تامین‌ می‌کند. هوشنگ ضیایی، استاد حیات وحش معتقد است که علاوه بر منطقه بورالان، مناطق دیگر و تالاب‌های متعدد نیز با ساخت این دیوار آسیب جدی خواهند دید.

علاوه بر این، ایران نگران خطر سیل در نتیجه بسته شدن منافذ خاک است که باعث تجمع آب در پشت دیوار‌ می‌شود. یاسر راهبردین، مدیرعامل سابق شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی هشدار می‌دهد که تمام خروجی‌های آب پشت دیوار مرزی به ایران در منطقه بورالان مسدود است و این انسدادها باعث تجمع آب در پشت دیوار مرزی و سیل شدید می‌شود. نگرانی جدی دیگر تهدید حیات وحش و مسیرهای مهاجرت فصلی آن است. به گفته صیاد شیخی، دکترای تنوع زیستی در دانشگاه تهران بیش از ۸۰ درصد از مسیر ارتباطی شرق و غرب منطقه تنوع زیستی توسط دیوار مسدود شده است.

نتیجه‌گیری: ایران شیعه و ترکیه سنی نزدیک به ۴۰۰ سال است که در صلح بوده‌اند و مرز مشترک آن‌ها از زمان امضای معاهده زهاب در سال ۱۶۳۹ تغییر نکرده است. در نهایت ساخت دیوار مرزی نشانه پایان چهار قرن ثبات نسبی در این روابط است که اکنون با بازگشت الگوی تاریخی قدیمی‌تر مهاجرت‌های بی ثبات کننده از ایران، آسیای مرکزی، افغانستان و پاکستان به سمت خاورمیانه و آناتولی مواجه است.

در دهه‌های آینده، تغییرات اقلیمی – و بحران‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی که توسط آن تشدید می‌شود – می‌تواند موجی از مهاجرت‌های دسته‌جمعی را به سمت مرز ایران و ترکیه ایجاد کند. از آنجایی که دو کشور منافع مشترکی در کاهش این تهدیدها و چالش‌ها دارند، ترکیه و ایران احتمالاً برای افزایش همکاری امنیتی و اطلاعاتی خود تحریک خواهند شد. با وجود اینکه ترکیه و ایران همچنان در رقابت منطقه‌ای در خاورمیانه و قفقاز جنوبی محبوس هستند، تکمیل دیوار مرزی همچنان به نفع آنکارا و تهران است.

با این وجود، ایران نگران پیامدهای منفی زیست محیطی، جانوری و منابع آبی ناشی از ساخت دیوار مرزی ترکیه است. برای ایران، حفاظت از منابع آبی رودخانه‌های ساریسو و قره سو یک نگرانی ویژه است. در حالی که نگرانی‌های مشترک امنیتی ممکن است در نهایت راه را برای همکاری نزدیک تر بین دو همسایه هموار کند، دیوار مرزی به طور بالقوه عنصر جدیدی از اختلاف بر سر مسائل زیست محیطی را نیز ایجاد‌ می‌کند.