سیاست خارجی دولت پزشکیان از منظر اندیشکده آمریکایی

ساعت 24 -اندیشکده آمریکایی استیمسون سیاست خارجی دولت مسعود پزشکیان را تحلیل کرده است. طبق ارزیابی این نهاد، دولت چهاردهم سیاست‌های منطقه‌ای را تغییر نمی‌دهد و تحولی جدی در حوزه دیپلماسی ایران در دوران او روی نخواهد داد.

نورنیوز-گروه بین‌الملل : با توجه به برگزاری مراسم تنفیذ مسعود پزشکیان، او از این پس به عنوان چهاردهمین رئیس جمهور ایران، فعالیت خود را آغاز خواهد کرد و بخشی از فعالیت‌های او بر مسئله سیاست خارجی تمرکز خواهد داشت.

در دوره رقابت‌های انتخاباتی، بسیاری از کارشناسان غربی به اشتباه تصور می‌کردند، با روی کار آمدن فردی از جناح اصلاحات، ممکن است سیاست‌های کلان جمهوری اسلامی در حوزه سیاست خارجی، دچار دگرگونی شود. اما نه مسعود پزشکیان در مدت کوتاهی که از انتخابات گذشت نشان داد که تمایلی به این کار دارد، و نه این‌که ساختار حاکم بر جمهوری اسلامی، اجازه چنین کاری به فرد یا گروهی می‌دهد. ثبات و پیشبرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، مرهون ساختار آن است که با تغییر دولت‌ها، دستخوش تغییر و تحول جدی نمی‌شود.

«محمد ع. صالح»، کارشناس و محقق مستقر در ویرجینیا که نزدیک به دو دهه در مورد امور خاورمیانه برای اتاق‌های فکر و نشریات دانشگاهی مطلب نوشته است، طی گزارشی که در اندیشکده آمریکایی «استیمسون» منتشر شد، به نقش و تاثیرگذاری دولت پزشکیان بر سیاست منطقه‌ای ایران می‌پردازد. ترجمه این گزارش، طی دو شماره منتشر خواهد شد.

سیاست منطقه‌ای ایران در دوره ریاست جمهوری مسعود پزشکیان به جای تغییر، تداوم خواهد داشت. پزشکیان تعهد و حمایت خود را به اعضای محور مقاومت، اولویت‌های منطقه‌ای مستمر جمهوری اسلامی و ابزار اصلی حضور منطقه‌ای ایران، نشان داده است.

سیاست منطقه‌ای ایران به طور عمده توسط مقام معظم رهبری و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مدیریت می‌شود و رئیس‌جمهور، بیشتر بر کارکردهای رسمی دیپلماتیک، به ویژه در توسعه روابط تجاری و سرمایه‌گذاری با کشورهای منطقه تمرکز می‌کند.

ایران احتمالاً موضع خود را در قبال نقش ایالات متحده در منطقه؛ به ویژه نسبت به حضور نظامی این کشور در عراق و سوریه حفظ خواهد کرد، تا نیروهای آمریکایی از طریق یک کمپین فرسایشی حساب شده، مجبور به خروج نهایی شوند.

انتخاب مسعود پزشکیان به ‌عنوان رئیس‌جمهور ایران، گمانه‌زنی‌هایی را درباره آینده سیاست خارجی ایران برانگیخته، به ‌ویژه که وعده انتخاباتی او مبنی بر «تعامل سازنده با جهان خارج»، توجه زیادی را به خود جلب کرده است.

پزشکیان، وزیر بهداشت و نماینده سابق مجلس پیش از اینکه در انتخابات ریاست جمهوری که پس از درگذشت ابراهیم رئیسی در سانحه سقوط هلیکوپتر در اردیبهشت ماه برگزار شد، پیروز شود، در داخل و خارج ایران نسبتاً ناشناخته بود. او در انتخابات اخیر توانست سعید جلیلی، نماینده جناح اصولگرا را با کسب 53 درصد آرا شکست دهد.

پزشکیان در فضای سیاسی قطبی شده، رویکردی آشتی‌جویانه اتخاذ کرده و حتی خود را به نوعی، اصول‌گرا می‌خواند. با این حال، دیدگاه‌های سیاسی او بیشتر به اردوگاه‌های اصلاح‌طلب و میانه‌رو، به‌ ویژه در مورد بهبود روابط با غرب و دولت‌های منطقه، تمایل دارد. او به طور آشکار از محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین که یکی از مدافعان کلیدی تعامل با غرب بود، برای رقابت‌های انتخاباتی خود دعوت کرد.

در حالی که پزشکیان آماده آغاز فعالیت‌های خود در خیابان پاستور تهران می‌شود، بسیاری می‌خواهند بدانند که آیا او تغییرات معناداری را در سیاست منطقه‌ای ایران ایجاد خواهد کرد. تا آنجا که به سیاست منطقه‌ای مربوط می‌شود، چشم‌انداز دولت پزشکیان به جای تغییر، نوید تداوم می‌دهد. زیرا تهران برای تحکیم دستاوردهای خود در منطقه تلاش کرده و به طور کلی، موضع خود را در قبال حضور آمریکا و متحدانش در منطقه حفظ خواهد کرد.

نقش رئیس‌جمهور در سیاست خارجی و به ‌ویژه در مسائل منطقه‌ای، با سختگیری‌های ساختاری یا نظامی از سوی ارکان قدرتمند جمهوری اسلامی ایران، یعنی دفتر مقام معظم رهبری و نیروی قدس سپاه پاسداران، مدیریت می‌شود.

با این وجود، ممکن است پزشکیان با لحن آشتی جویانه خود، تغییری در سبک موجود ایجاد کند و به دنبال همکاری، به طور عمده در جبهه‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری روی کشورهای منطقه باشد؛ به‌ویژه که منطقه به دلیل پیامدهای درگیری در غزه، با شرایط خطرناکی مواجه است.

این واقعیت به این معناست که روسای جمهور منتخب در ایران، نفوذ محدودی بر سیاست منطقه‌ای دارند که خود پزشکیان هم بارها به این موضوع اذعان داشت؛ به ویژه در مناظره گذشته ریاست جمهوری. زمانی که جلیلی، پزشکیان را در مباحث سیاست خارجی تحت فشار قرار داد، او بیان کرد که، مقام معظم رهبری تصمیم‌های نهایی را می‌گیرند و اگر دوست نداشته باشند، اجازه تصمیم‌گیری نمی‌دهند. جلیلی که از صراحت پزشکیان غافلگیر شده بود، تصدیق کرد که نقش رئیس جمهور و سایر دستگاه‌ها، تضمین اجرای دقیق، صحیح و به موقع تصمیمات رهبری است.

پزشکیان بعد از انتخابش، تا به امروز برخی از اولویت‌های منطقه‌ای خود را مشخص کرده است. یکی از اولین اقدامات او پاسخ به نامه سید حسن نصرالله، دبیرکل حزب الله و یکی از اعضای کلیدی محور مقاومت، بود. پزشکیان به نصرالله اطمینان داد که حمایت از مقاومت، ریشه در سیاست اصلی ایران دارد و دولت او نیز به این حمایت‌ها ادامه خواهد داد.

پزشکیان همچنین در تماس تلفنی با اسماعیل هنیه، رهبر حماس تعهد خود را مبنی بر حمایت همه جانبه و ادامه‌دار از مردم مظلوم فلسطین تا تحقق همه آرمان‌ها، حقوق آن‌ها و آزادی قدس، ابراز کرد. او حمایت ایران از بشار اسد، رئیس جمهور سوریه را یادآوری کرد و از مقاومت یمن به خاطر حمایت از مردم فلسطین تشکر، و حملات آن‌ها به خطوط کشتیرانی بین المللی در دریای سرخ را، تصمیمی شجاعانه نامید. مقاومت یمن بیش از هفتاد کشتی بین المللی را هدف قرار داده تا بر اسرائیل و کشورهای غربی فشار آورده و باعث توقف درگیری در غزه شود.

تماس‌های پزشکیان با رهبران گروه‌ها و دولت‌های محور مقاومت، مهر تاییدی بر محوریت آن‌ها در تلاش‌های تهران برای مقابله با تل‌آویو است، به ‌ویژه در شرایطی که ارتش اسرائیل برای حمله احتمالی به لبنان آماده می‌شود، این امر نشان دهنده تداوم فعالیت دیرینه و خط مشی منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران نیز هست.

کشورهایی مانند سوریه، ایران و اعضای محور آن، با قدرت‌های جهانی مانند روسیه، برای به چالش کشیدن نقش آمریکا در منطقه همکاری کرده‌اند. هیچ نشانه‌ای وجود ندارد که این امر در دوران تصدی پزشکیان متوقف شود، به خصوص که خود پزشکیان بر اهمیت روابط نزدیک با مسکو تاکید کرده و حمایت قاطع خود را از محور مقاومت اعلام کرده است.

به همین خاطر، ایران تعاملات دیپلماتیک را در برنامه خود قرار داده است. دولت اصول‌گرای ابراهیم رئیسی هم، طی سال 2023 با وجود حمایت از گروه‌هایی که علیه عربستان سعودی فعالیت می‌کردند، قراردادی را با میانجی‌گری چین، با ریاض امضا کرد.

پزشکیان متعهد شده است که با توجه به نیاز ایران به منابع درآمد غیرنفتی و سرمایه‌گذاری خارجی، به چنین تعاملی به ویژه در زمینه همکاری‌های اقتصادی ادامه دهد. تجارت ایران با عربستان سعودی، به طور پیوسته افزایش یافته است. طی سه ماه اول سال 2023، ایران 14 میلیون دلار کالا به عربستان سعودی صادر کرد که تقریباً با صادراتش طی یک دوره هفت ماهه در سال 2022 برابری می‌کرد. مقامات ایرانی امیدوارند که این رقم در کوتاه مدت، به یک میلیارد دلار برسد. اما با وجود فشار برای افزایش تجارت، ایران به واکنش مخالف اعراب و مسلمانان به درگیری غزه و تضعیف توافق‌نامه ابراهیم، و جلوگیری از عادی‌سازی روابط عربستان سعودی با اسرائیل، چشم دوخته است.

به طور کلی؛ وقتی صحبت از خاورمیانه به میان می‌آید، علیرغم نوسانات گاه و بیگاه در حمایت از آرمان فلسطین و تحرک‌های ضد اسرائیلی که از سال 1357 باقی‌مانده است، هیچ نشانه‌ای وجود ندارد که پزشکیان قصد یا توانایی تغییر این استراتژی بزرگ را داشته باشد.

ماهیت انتخابات در ایران

با توجه به ساختار قدرت داخلی و رقابت در ایران، تحلیلگران و سیاستگذاران اغلب در این مورد بحث می‌کنند که آیا هر رئیس‌جمهور جدید می‌تواند تغییراتی در سیاست خارجی کشور ایجاد کند؟ برای درک این موضوع، باید ماهیت انتخابات در ایران را در نظر گرفت. انتخابات ایران شامل یک فرآیند دو لایه است که با مرحله بررسی دقیق توسط شورای نگهبان آغاز می‌شود. در مرحله دوم، کاندیداهای مورد بررسی و انتخاب شده، به رقابت می‌پردازند.

پزشکیان و وزیر امور خارجه‌اش، تا آنجا که ارتباط با کشورهای منطقه، به‌ویژه اعضای شورای همکاری خلیج‌فارس و کشورهای غربی برقرار می‌شود، می‌توانند در چارچوب یک کارکرد رسمی دیپلماتیک از نظر تعاملات دولت با دولت ایفای نقش کنند. نامزدی احتمالی چهره‌های اصلاح‌طلب برای جایگاه وزارت خارجه به این امر کمک خواهد کرد. با این حال، آن‌ها سیاست را هدایت نخواهند کرد و یا تنها، مجری آن خواهند بود. زیرا نیروی قدس سپاه همچنان نقش بسیار مهمی در اجرای سیاست منطقه‌ای ایفا خواهد کرد.

تمایل پزشکیان برای تعامل با خارج و حواشی کم او، دسترسی به همسایگان و غرب را تسهیل می‌کند. با این حال، این امتیازها به او قدرت نمی‌دهد که مسیر و اولویت‌های سیاست خارجی ایران را دیکته کند.

اگر دولت پزشکیان با مراکز غیر منتخب حاکمیت همسو شود، احتمالا نقش عمومی برجسته‌تری را در سیاست منطقه‌ای ایران ایفا خواهد کرد، مشابه دو نفر پیشین، یعنی ابراهیم رئیسی و امیر عبداللهیان.

ایران امیدوار است که افزایش روند انزواطلبی در هر دو جناح چپ و راست طیف ایدئولوژیک و سیاسی ایالات متحده، همراه با آزار و اذیت مداوم و فرسایش حساب‌شده نیروهای آمریکایی، در نهایت رئیس جمهور آینده آمریکا را وادار به عقب‌نشینی منطقه‌ای کند.

به طور کلی، واشنگتن باید انتظار داشته باشد که سیاست منطقه‌ای ایران ادامه یابد، فارغ از اینکه نیروهای آمریکایی، منافع و متحدان او از طریق نیابتی‌ها یا مستقیم هدف قرار گیرند. با توجه به قدرت تثبیت‌شده نهادهایی مانند دفتر رهبری و سپاه، دولت پزشکیان احتمالا مسیر تعیین‌شده را دنبال خواهد کرد و تعهد خود به کشور را برای تبدیل شدن به قدرت مسلط در منطقه اجرا خواهد کرد.