ارتباط کوریدور زنگزور با سوریه چیست؟

ساعت 24 - سفر ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه به جمهوری آذربایجان و استقبال گرم الهام علی‏اف از او برای ایران غافل‏گیرکننده بود. پوتین و نیز سایر مقامات سیاسی رسمی روسیه اعلام کردند که از گشایش کوریدور زنگزور حمایت می‏کنند و ارمنستان باید به باکو اجازه دهد تا خاک اصلیش به نخجوان وصل شود

. این درست بر خلاف مخالفت صریح جمهوری اسلامی ایران با گشایش این مسیر و از دست رفتن تمامیت ارضی و حق حاکمیت ارمنستان است. اما چه چیزی موجب شده تا روسیه تا این میزان به گشایش کوریدور زنگزور علاقمند شود و ارتباط این علاقمندی به خاورمیانه و سوریه چیست؟

روسیه بخش عمده گاز صادراتی خود به اروپا را از طریق خاک اوکراین منتقل می‏کند. خطوط انتقال گاز روسیه به اوکراین، حتی با وجود بیشتر از دو سال و نیم جنگ دو کشور، همچنان به فعالیت خود ادامه داده‏اند. با از دست رفتن خطوط لوله نورد استریم یک و دو، اوکراین همچنان بازیگر اصلی ترانزیت گاز روسیه به اروپا باقی‌مانده است. با این حال اوکراین اعلام کرده است که از انتهای دسامبر ۲۰۲۴ دیگر اجازه ترانزیت گاز روسیه به اروپا را نخواهد داد. از زمانی که اوکراین در منطقه کورسک وارد خاک روسیه شده و مناطقی را تصرف کرده، سیاست اعمال فشار بر روسیه برای خاتمه جنگ ابعاد جدیدی یافته است. اوکراین قطع منابع درآمدی روسیه را در شرایطی که تحریم غرب اثر چندانی نداشته دنبال می‏کند. این قطع منابع درآمدی از یک طرف هدف قرار دادن تاسیسات تولید و پالایش نفت و گاز روسیه است و از طریق دیگر از میان بردن امکان ترانزیت انرژی تولید شده توسط روسیه. این سیاست همین طور با این هدف هم دنبال می‏شود که برخی کشورهای اروپایی که در حمایت از اوکراین بی میل هستند یا آنکه آن طور که باید به اوکراین کمک نمی‏کنند تنبیه شوند و رویکرد جدی‏تری در فشار بر مسکو برای خاتمه جنگ اتخاذ کنند.

روسیه در مقابل به دنبال راه جدیدی برای انتقال انرژی تولیدی خود به اروپا است. روسیه مدتی است با چین و هند در معاملات انرژی به مشکل خورده است. تقاضاهای چین و هند برای تخفیف هر چه بیشتر در خرید نفت و گاز همراه با تاخیر در پرداخت و حواله پول به روسیه شده است. روسیه قصد دارد تا بازار گازی و نفتی خود در اروپا را همچنان حفظ کند. راه چاره استفاده از بازیگران ثالث و میانجی است که تحریم را برای روسیه دور بزنند. فکر بکر پوتین این است که گاز روسیه از طریق جمهوری آذربایجان به ترکیه منتقل شود و از آنجا به اروپا و بازارهای دیگر صادر شود. برنامه بلندپروازانه ترکیه برای اینکه بدل به‌هاب گازی جهان شود بر همین پایه استوار است. گرچه اردوغان، ادعاهای پر آب و تاب در مورد منابع گاز ترکیه سر می‏دهد اما روشن است اینها همه اغرافی بیش نیست. ترکیه به زحمت خواهد توانست کسری از نیاز رو به رشد خود به انرژی را از طریق منابع داخلی جبران کند. نگاه ترکیه به شرق است. جایی که بتواند به محل ترانزیت گاز تحریم شده روسیه و نیز انتقال گاز آسیای مرکزی و حاشیه خزر به اروپا و بقیه جهان شود. به جز باکو، نگاه ترکیه به کشورهای شرق دریای خزر است که از طریق یک خط لوله در بستر خزر، گاز خود را به ترکیه منتقل کنند. مانع این طرح، ارمنستان است. یک راه حل شاید استفاده از مسیر میانجی گرجستان باشد. اما خط لوله نفتی باکو-تفلیس-جیهان برای انتقال گاز نیست. به علاوه روشن نیست گرجستان که دستخوش تغییرات سیاسی دائمی است چه وضعی در آینده خواهد یافت و به وضع اوکراین کنونی دچار خواهد شد یا نه. یک طرح بلندپروازانه دیگر احداث یک خط لوله در بستر دریای سیاه از روسیه به ترکیه بود. ساخت چنین خطی هم دشوار است و پر هزینه و زمان بر و هم اینکه اوکراین اعلام کرده در هدف قرار دادن آن توسط نیروی دریایی خود تردیدی به خویش راه نخواهد داد. اوکراین توانست خط لوله نورد استریم را در بستر بالتیک در جایی که ساحلی ندارد منهدم کند. روشن است که در دریای سیاه دست اوکراین برای عملیات تخریب خط لوله بسیار بازتر خواهد بود. نظر ترکیه و روسیه این است که می‏توانند از همان خطوط لوله انتقال گازی که از ایران و از شرق به غرب ترکیه کشیده شده بود استفاده کنند. تنها مانع در این میان ارمنستان است. در یک معامله یا بده بستان ساده هر طرف به دیگری چیزی برای عرضه دارد. جمهوری آذربایجان خواهد توانست نخجوان را به بقیه خاک خود متصل کند. حتی اگر الحاق ارضی روی ندهد یک مسیر همیشگی بدون هیچ کنترلی از سوی ارمنستان ایجاد خواهد شد. باید دانست که روسیه از خط لوله گاز سخنی نگفته بلکه از ایجاد کوریدور زنگزور سخن می‏گوید. در طرف دیگر، ترکیه هم به خواسته خود یعنی بدل شدن به‌هاب گازی جهان دست خواهد یافت. ترکیه از صدور مجدد گاز روسیه به اروپا و دیگر کشورهای جهان سود بسیاری کسب خواهد کرد. به علاوه ترکیه گام مهمی برای اتصال خود به بقیه به اصطلاح «جهان ترک» بر خواهد داشت. روسیه هم به خواسته خود یعنی ادامه صادرات گاز به اروپا بدون مزاحمت اوکراین و یا خطوط لوله نورداستریم یک و دو دست خواهد یافت. لازم به یادآوری است که روسیه پس از دو سال و نیم، دوباره جایگاه خود در صادرات گاز به اروپا را احیا کرده و توانسته آمریکا را که رتبه اول صادرات گاز به اروپا داشت را عقب زده و خود به مقام اول برسد. ادامه صادرات گاز به اروپا به روسیه امکان کاستن از اعطای تخفیف به چین را فراهم خواهد کرد. روسیه همین طور در این فکر هم هست که از طریق برخی تاسیسات صنعتی ترکیه، امکان تولید گاز مایع و انتقال آن با کشتی به خریداران فراهم شود. به این ترتیب گاز روسیه می‏تواند به شکل مایع به اسم گاز مایع آذربایجان یا ترکیه یا جز آن به هر جای دیگر جهان صادر شود.

به عنوان یک مشوق مکمل، این شایعه هم مطرح شده است که ترکیه به روسیه اعلام کرده در صورتی که کوریدور زنگزور با شرایط باکو محقق شود و انتقال گاز روسیه به ترکیه صورت گیرد و ترکیه بازیگر اصلی صادرات این گاز شود، آنگاه ترکیه نیروهای نظامی خود را از سوریه کاملاً خارج خواهد کرد. البته از سوی مقابل دولت سوریه هم باید هر چه زودتر تکلیف ی.پ.گ یعنی کُردهای سوریه را هم در شرق فرات تعیین کند و به نحوی به موجودیت آنان خاتمه دهد.

با این اوصاف همه بازیگران به آنچه مطلوب آنان است خواهند رسید. باید گفت کشورهای اروپایی هم ابداً با این تحول مخالف نیستند. همه خریداران اروپایی گاز روسیه از اینکه اوکراین قصد قطع شریان گازی روسیه به اروپا را دارد ناخشنود هستند. هم اکنون اسلواکی و مجارستان در اصطکاک با اوکراین به این سبب هستند. برخی کشورهای دیگر مانند ایتالیا، هلند و آلمان هم خواستار ادامه جریان گاز هستند. حتی فرانسه با آنکه اصلی‏ترین حامی ارمنستان در مقابل ترکیه و باکو است هم به شدت تحت فشار قرار دارد. گفته می‏شود جمهوری آذربایجان پیشنهادی به فرانسه داده است مبنی بر اینکه در صورت کوتاه آمدن در خصوص مساله زنگزور، علاوه بر منافع اقتصادی در رابطه با باکو، حمایت حکومت علی‏اف از جریانات استقلال طلب در کالدونیای جدید و دیگر سرزمینهای ماوراء بحار فرانسه خاتمه خواهد یافت.

اما به نظر می‏آید وضعیت جمهوری اسلامی ایران هم به شدت پیچیده و بغرنج باشد. متحد نزدیک آن یعنی روسیه بدل به حامی کوریدور زنگزور شده است و آشکارا اعلام کرده ایران بدون دلیل از ایجاد این کوریدور واهمه دارد و روسیه سعی خواهد کرد تا نگرانی ایران را برطرف کند. اما روشن نیست چگونه راه یافتن ترکیه به سوی شرق خزر و آسیای مرکزی، دور خوردن ترانزیتی ایران، هر چه بیشتر خارج شدن آن از معادلات گازی جهانی و خفگی هر چه بیشتر ژئوپلتیکی ارمنستان و نقض استقلال و حاکمیت آن به سود ایران خواهد بود؟ اینکه ایران چه وسایلی برای جلوگیری و ممانعت از تحقق این روند دارد هم روشن نیست.