بودجه 1403 در توفان سیاست

ساعت 24 - دولت چهاردهم در وضعیتی عجیب بر سرکار آمده است. در حالی که رییس دولت در هر فرصتی از وفاق و آشتی میان سیاستمداران و گروه‌های سیاسی از دو جناح اصلی کشور می‌گوید اما به نظر می‌رسد آن نیرویی که باید عنصر وفاق را در جامعه پیش ببرد دست‌کم تا اینجای کار در اختیار رییس دولت چهاردهم نیست. مسعود پزشکیان نشان نداده است سیاستمدار تراز نخست است و با گفتار و رفتارش می‌تواند به خواسته‌اش برسد.

واقعیت این است که وی برای پی افکندن پایه‌های وفاق ملی باید تصمیم‌های سختی بگیرد و نیز باید نیرویی عظیم برای اجرای طرح خود آماده سازد. این در حالی است که دولت چهاردهم هنوز شکل و ماهیت خود را پیدا نکرده است. شروع فعالیت دولت چهاردهم از سوی دیگر با تشدید منازعات منطقه‌ای و کشیده شدن پای ایران به این مناقشه بزرگ همزمان شده است. گسترش جنگ از سوی اسرائیل و لبنانی کردن جنگ در هفته‌های تازه سپری شده راه را برای ورود ناگزیر ایران به این جنگ باز کرده است. درهم‌تنیدگی سیاسی ایران و حزب‌الله لبنان به‌اندازه‌ای است که هر تعرضی به حزب‌الله از سوی اسرائیل با واکنش جمهوری اسلامی روبه‌رو می‌شود. این نوشته در وضعیتی آماده می‌شود که مقام‌های نظامی و سیاسی ایران در تب‌وتاب پاسخ اسرائیل به حمله تلافی‌جویانه ایران به اسرائیل قرار گرفته و احتمال هر رخدادی را می‌کشند. دولت و بودجه 1404 نخستین ماه از پاییز امسال و هفتمین ماه از سال 1403 را پشت‌سر می‌گذاریم و دولت چهاردهم ضمن اینکه با ده‌ها مشکل ریز و درشت اقتصادی و سیاسی دست و پنجه نرم می‌کند باید بودجه سال آینده را نیز تا 15 آذرماه آماده و آن را به مجلس قانونگذاری ارائه کند. مطابق قانون بودجه، لایحه دولت باید در تاریخ یادشده از بررسی‌ها و چانه‌زنی‌های دولت بیرون آمده باشد و به مجلس برسد. اینک ریاست سازمان برنامه‌و‌بودجه یک مدیر ورزیده است و سال‌های طولانی در سازمان برنامه‌وبودجه فعالیت داشته که یک مزیت به حساب می‌آید اما واقعیت این است که این مزیت نمی‌تواند همه دشواری‌های تدوین بودجه را برطرف کند. در ادامه برخی از سدهای بودجه‌نویسی در شرایط عادی و عرف و عادت سال‌های پیشین را یاد‌آور می‌شویم. درآمدهای پایدار یکی از دشواری‌های بودجه‌نویسی در سال‌های تازه‌سپری‌شده این بوده است که مدیران دولت و به ویژه وزیر اقتصاد و دارایی با تقلیل‌گرایی رفتار ساده‌انگارانه با بخش درآمدی بودجه سالانه داشت. به طور مثال او درحالی که می‌دید درآمدهای حاصل از خصوصی‌سازی به دلیل فقدان مشتری برای سهام شرکت‌های دولتی در بازار نیست اما با خوش‌خیالی برای این متغیر ارقام قابل‌توجهی را می‌داد. همچنین دولت سیزدهم با وجودی که می‌دانست گرفتن مالیات بر ثروت مثل مالیات بر مسکن لوکس و نیز مالیات بر اتومبیل لوکس در بدترین وضعیت قرار خواهد گرفت اما روی این در‌آمد حساب باز می‌کرد. دولت سیزدهم برای واردات انواع خودر‌و درآمد مالیاتی باز می‌کرد اما در عمل اتفاقی نمی‌افتاد. دولت سیزدهم به شرکت‌های بزرگ دولتی فشار می‌آورد که باید مالیات بدهند که حتی اگر وصول می‌شد از این جیب به آن جیب کردن بود. در‌آمد مبهم نفت با وجودی که به دلیل تحریم گسترده نفت ایران از سوی آمریکا میزان درآمد ارزی حاصل از صادرات نفت روندی کاهنده داشت، شانس با دولت سیزدهم یار بود که دولت باید راه صادرات نفت را باز کرد تا بازار جهانی نفت از نفس نیفتد و ایران نیز از این فرصت برای صادرات نفت به چین استفاده کند اما در روزهای تازه سپری شده و با کشیده شدن پای ایران به جنگ لبنان و نیز با توجه به ادامه‌دار شدن جنگ اوکراین و اتهام‌زنی به ایران که طرف روسیه را گرفته است تحریم‌های تازه‌ای از سوی آمریکا بر شماری از نفتکش‌ها و نیز صادرات پتروشیمی اعمال شده است و انتظار می‌رود اتحادیه اروپا نیز همین کار را انجام دهد. به این ترتیب بودجه‌ریزان کشور در حال حاضر برآوردی مبهم از میزان درآمد حاصل از صادرات نفت دارند. این یک اتفاق تلخ است که نمی‌توان روی میزان درآمد نفت در لایحه بودجه حساب باز کرد. کارشناسان باور دارند اگر ایران در کسب درآمد صادرات نفت به میزان سال جاری کامیاب نباشد تنظیم لایحه بودجه با اما و اگرهایی روبه‌رو خواهد شد. نرخ ارز در صورتی که در‌آمد حاصل از صادرات نفت خام برای سال آینده به گرفتاری برسد باید از همین الان وضعیت نه چندان روشن سیاست ارزی و نرخ ارز را دید. کاهش عرضه دلار به بازار ارز می‌تواند قیمت این کالا را به شدت در بازار ارز افزایش دهد. دراین صورت بانک مرکزی برای جلوگیری از تورم و شتابان شدن نرخ تورم ناگزیر می‌شود بازهم برای دلار قیمت دستوری بگذارد و تقاضای ارز را کنترل کند. فشار به صادرکنندگان که باید دلارهای خود را به قیمت تعیین شده دولت بفروشند تمایل به صادرات را کاهش می‌دهد. هزینه‌ها با توجه به راهبرد ارائه شده از سوی رییس‌جمهور براساس وفاق و الزام‌های آن باید قبول کرد سازمان‌ها و نهادهایی که به بودجه عمومی وصل و در ضمن خارج از شمول دولتند هرگز هزینه‌های خود را کاهش نخواهند داد و این نیز بر بودجه فشار می‌آورد. حتی می‌توان تصور کرد سازمان‌های دولتی نیز برای گرفتن سهمی بیشتر از بودجه به نبرد برخیزند. آیا دولت سیزدهم می‌تواند بر اشتهای سیری‌ناپذیر درخواست‌کنندگان بودجه مهار بزند؟ سخت‌ترین لایحه بودجه در وضعیتی که منتقدان دولت سیزدهم هرگز به این دولت رحم نخواهند کرد و با همه نیروی خود برای اثر‌گذاری بر بودجه استفاده خواهند کرد و در وضعیتی که پایانی برای جنگ منطقه‌ای تصور نمی‌شود و تخاصم ایران با غرب در حال گسترده‌ترشدن است تدوین عادی لایحه بودجه به معما تبدیل خواهد شد. در این وضعیت مدیران بودجه‌ریزی باید در فضایی آرام و با ذهنی آسوده به کار خود بپردازند و نباید شرایط را بدتر کرد. باید به سازمان بودجه‌ریزی اختیارات تازه‌ای داده شود تا بتواند معمای بودجه سال آینده را حل کند. بدون این مسائل کار بسیار سخت خواهد شد.