تاملی بر بحران های دیپلماتیک ایران و جمهوری آذربایجان

ساعت 24 - صحنه بین‌الملل نقش آفرینی نیروهای مختلف از جانب دولت ها برای ایجاد روابط را شاهد است اما در این بین بازیگران غیردولتی نیز نقشی فعال در شکل گیری این روابط ایفا می‌کنند. بازیگران غیردولتی در سیاست خارجی دولت ها نقش محوری ایفا می‌کنند.

گاه مطالبات دولتی از زبان همین بازیگران تبدیل به دغدغه بین دولتی می‌شود و گاه همین مطالبات تیتر یک سیاست خارجی کشورها می‌شود. نمونه‌هایی ازبازیگران غیردولتیMNC ها، TNC ها، IGO ها، NGO ها، جوامع مدنی، تروریست ها، سازمان‌ها، بازیگران مذهبی، دیاسپورا و بازیگران قومی و غیره هستند.

به عنوان مثال در بررسی علل وقوع جنگ روسیه و اوکراین علاوه بر تنش‌های بین دولتی، نقش کلیسای ارتدوکس این کشور در مخالفت با کلیسای کاتولیک اوکراین و تشکل‌های مردم نهاد حامی فرهنگ روسی در اوکراین پررنگ دیده می‌شود.

این روند در ایران نیز قابل مداقه و بررسی است. نقش این بازیگران غیردولتی در مواردی کم رنگ و در مواردی پررنگ جلوه می‌کند اما باید به این نکته نیز توجه داشت که نقش آفرینی این بازیگران به معنای کنار گذاشته شدن نقش دولت ها در روابط بین‌الملل نیست.

تقابل پیش آمده در روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان طی روزهای اخیر را می‌توان در نقش آفرینی همین بازیگران غیردولتی جست‌وجو کرد. بعد از آغاز جنگ 44 روز قره باغ در سال 2020 نیروهای غیردولتی در دو کشور موجبات اختلاف افکنی در روابط بین دولتی را فراهم ساختند. جریانات قومیتی دو طرف با طرفداری از جبهه‌ای خاص باعث تحریک و انحراف افکار عمومی داخلی در دو کشور شدند. جریانات مذهبی و ضد مذهبی به تقابل با یکدیگر پرداختند و نیروهای دولتی با به کارگیری ناشیانه نیروهای غیردولتی در راستای اهداف خارجی شان بر این موج دامن زدند.

تمام این مسائل برخلاف تلاش نیروهای دولتی جمهوری اسلامی ایران برای ایجاد وحدت در دو سوی مرزها با صدور بیانیه چهار امام جمعه استان‌های آذری نشین و متوقف کردن صدور بارهای روسیه به ارمنستان از مرز نوردوز و حمایت‌های بین المللی از مسئله قره باغ به نفع جمهوری آذربایجان انجام شد.

این در حالی بود که رئیس جمهوری دولت جمهوری آذربایجان نیز در طول جنگ دوم قره باغ با تقدیر از مواضع جمهوری اسلامی ایران اتصال مرزهای این کشور با ایران را موفقیتی بزرگ برای دو کشور عنوان و این مرزها را مرز دوستی عنوان کرد.

اما ادامه مسیر روابط دو دولت فراز و نشیب‌های زیادی را تجربه کرد که ناشی از عدم هماهنگی بازیگران دولتی با بازیگران غیردولتی شان بوده است.

رسانه‌های جمهوری آذربایجان به عنوان بازیگران غیردولتی آن سوی ارس در سیاستی نانوشته با حمایت سیستماتیک از مخالفان جمهوری اسلامی ایران در رسانه‌هایش ادعاهای واهی گسترده‌ای را علیه مقامات ایرانی مطرح و در نهایت با سوء استفاده از جو داخلی ایران طی قضایای زن، زندگی، آزادی بدترین اهانت ها را به مقام معظم رهبری در شبکه ITV این کشور بیان داشتند. به این لیست توهین به پرچم کشورمان و سفارت جمهوری اسلامی ایران در باکو را نیز باید اضافه کرد. در نهایت موضع گیری امام جمعه اردبیل به خبری قدیمی از رسانه‌های ترکیه در خصوص آینده ایران موجب برپایی رزمایش در نوار مرزی ارس توسط سپاه پاسداران شد.

مطالعه رفتار بازیگران غیردولتی در دو کشور از تلاش دست هایی برای ایجاد اختلاف در روابط بین دولتی نشان دارد. این ایفای نقش هماهنگ شده تنها می‌تواند از دو عامل ناشی باشد: نخست دولت ها، دوم دولت‌های خارجی متخاصم. هر چند واکنش‌های منفعلانه دو دولت به مسائل پیش آمده تقویت ظن اول را موجب می‌شود اما نمی توان از نقش نیروهای دوم صرف نظر کرد و نسبت به آن بی تفاوت بود؛ نقشی که تبعات منفی آن بیش از سایر بازیگران است.

در هم تنیدگی روابط منطقه‌ای ایران و روسیه در نقطه اتصال جمهوری آذربایجان از طریق کریدور شمال – جنوب و منافع غرب در سواحل خزر با مرکزیت قفقاز جنوبی موجب شده است تا برخی برنامه‌های خصمانه آنان توسط بازیگران داخلی هر دو کشور به شکلی خزنده دنبال شود؛ به عبارتی دیگر هر دو دولت باید از نفوذ خارجی در ساز و کارهای روابط دو جانبه احساس خطر داشته باشند.

از سوی دیگر هر دو دولت باید در اقدامی هماهنگ نسبت به سازماندهی این بازیگران غیردولتی اما موثر، بر اساس منافع متقابل اقدام فوری و جدی کنند. غفلت از این تعامل در سطح وزارت خانه‌های امور خارجه ایران و جمهوری آذربایجان هزینه‌های دیپلماتیک سنگینی بر دولت ها و ملت‌های طرفیت تحمیل خواهد کرد.