میل به مهاجرت ،زندگی در تعلیق

ساعت 24 - واکنش‌های شهروندان هر جامعه نسبت‌به دگرگونی‌های درون سرزمینی و تصمیم‌های مدیران آن جامعه و نتایج به دست آمده شکل‌های گوناگون دارد. یکی از واکنش‌های شهروندان از دیرباز تا امروز کوچ کردن از جایی است که تصور می‌‌کنند راهی برای پیشرفت برایشان نیست.

مهاجرت از سرزمین‌ یکی از تلخ‌ترین واکنش‌ها به حساب می‌آید اما یکی از راه‌های گسترس یابنده برای مردم جهان از جمله ایرانیان شده است. در سال‌های تازه سپری‌شده مقوله کوچ از ایران دستمایه پژوهش‌های متفاوت بوده و هست. نتایج پژوهش انجام‌شده از سوی محمد فاضلی و بهرام صلواتی که در آذرماه 1403 تهیه و منتشر شده لایه‌های تازه‌ای از فهم ایرانیان نسبت‌به وضع موجود و نیز داستان مهاجرت را بازگو کرده است که بخش‌هایی از آن را در ادامه می‌خوانید. پیام اصلی این گزارش بدون تغییر شیوه حکمرانی (و پرهیز از تکرار رویه‌های گذشته حکمرانی) و بدون داشتن برنامه مدونی برای استفاده از ایرانیان خارج از کشور ادامه این روند فعلی ذهنیت و واقعیت مهاجرت ایران را از نظر سرمایه انسانی تهی می‌کند. حاکمان و آن دسته از مردم ایران که بر روندهای سیاستگذاری موثرند بهتر است به اعداد و ارقام این گزارش با دقت و بیم بنگرند، شاید مهم‌ترین جدول این گزارش جدول (1) است. ایران مانند کشورهای توسعه‌یافته نیست که اگر مهاجرت به بیرون سرمایه انسانی دارند، به همان اندازه هم پذیرش سرمایه انسانی ارزشمند را هم دارند. ایران شبیه کشورهایی مثل چین و هند هم نیست که برنامه مدون و موثری برای بهره‌برداری از سرمایه انسانی مهاجر خود دارند. پیام‌های این پژوهش برای حاکمان این گزارش حاوی پیام روشنی برای حاکمان است. داده‌ها نشان می‌دهند فقط حدود ۱۶‌درصد پاسخگویان به مهاجرت فکر نمی‌کنند. این واقعیت که بخش کثیری از جامعه به مهاجرت فکر کنند- حتی اگر ‌درصد بسیار کمتری از آن‌ها واقعا مهاجرت کنند- و نوعی «زندگی در تعلیق» را تجربه کنند باید به‌اندازه کافی هشداردهنده باشد. داده‌ها حاوی این پیام نیز هست که هر قدر به زمان حال نزدیک‌تر شده‌ایم، مهاجران با نارضایتی و تصویر ناخوشایندتری از ایران و نظام سیاسی کشور را ترک کرده‌اند. این هشدار وقتی جدی‌تر می‌شود که می‌دانیم و داده‌ها نشان می‌دهند که تحصیلکرده‌ترین و جوان‌ترین افراد در حال مهاجرت هستند. بی‌گمان وضعیت اقتصادی و اجتماعی ایران در آذر ۱۴۰۳ به جهات مختلف خطیرتر از تیرماه سال ۱۴۰۲ است که داده‌های این تحقیق در آن زمان جمع‌آوری شده‌اند. کشور با انواع ناترازی‌های برق، گاز و خاموشی مواجه است؛ قیمت‌ها افزایش یافته‌اند و خاورمیانه به شدت ناامن‌تر و ناآرام‌تر شده است. بی‌تردید یافته‌های گزارش حاضر در سایه وضعیت جاری کشور باید برای حاکمان هشدار‌دهنده باشند. ایران مانند کشورهای توسعه‌یافته نیست که اگر مهاجرت به بیرون سرمایه انسانی دارند به همان اندازه هم پذیرش سرمایه انسانی ارزشمند را هم دارند. ایران شبیه کشورهایی مثل چین و هند هم نیست که برنامه مدون و موثری برای بهره‌برداری از سرمایه انسانی مهاجر خود دارند. بدون تغییر شیوه حکمرانی (و پرهیز از تکرار رویه‌های گذشته حکمرانی) و بدون داشتن برنامه مدونی برای استفاده از ایرانیان خارج از کشور ادامه این روند فعلی ذهنیت و واقعیت مهاجرت ایران را از نظر سرمایه انسانی تهی می‌کند. حاکمان و آن دسته از مردم ایران که بر روندهای سیاستگذاری موثرند، بهتر است به اعداد و ارقام این گزارش با دقت و بیم بنگرند. برای سازمان‌ها و شرکت‌ها شرکت‌ها چند سالی است که با مشکلات ناشی از مهاجرت نیروی متخصص خود مواجه شده‌اند اما داده‌ها وضعیت هشدار‌دهنده را با شدت بیشتری نشان می‌دهند. – شرکت‌ها و سازمان‌ها نمی‌توانند بر اوضاع اقتصادی و اجتماعی کلان تاثیر تعیین‌کننده‌ای بگذارند اما این پژوهش نشان می‌دهد شرکت‌ها می‌توانند از طریق مدیریت بهتر سرمایه‌های انسانی بر انگیزه‌های مهاجرت تا اندازه‌ای اثر بگذارند. – دست شرکت‌ها و سازمان‌ها برای اثرگذاری بر انگیزه‌های مهاجرت باز نیست اما هنوز فرصت‌هایی دارند تا با اداره کردن بهتر سازمان‌ها، شنیدن صدای کارکنان و تاثیرگذاری بر احساسات و نگرش‌های سازمانی افراد، شرایط کاری بهتری فراهم کنند و حفظ و نگهداشت سرمایه‌های انسانی را با کیفیت بیشتری انجام دهند. – شرکت‌ها و سازمان‌ها چاره‌ای ندارند جز اینکه در شرایط تشدید مهاجرت نیروی انسانی، رویه‌های سازمانی منعطفی برای آموزش نیروی انسانی جدید، جایگزینی و جامعه‌پذیر کردن سریع‌تر نیروی انسانی جدید را انجام دهند. برای شهروندان اکثریتی از ایرانیان بالاخص در نسل‌های جوان‌تر و تحصیلکرده‌تر به مهاجرت فکر می‌کنند و مهاجرت رویای بسیاری شده است. مهاجرت به شدت تحت‌تاثیر علل و انگیزه‌های اجتماعی صورت می‌گیرد اما در نهایت انتخابی شخصی است. شهروندان می‌توانند در تصمیم‌گیری برای مهاجرت به نکات زیر توجه کنند. – اگرچه حدود ۸۰‌درصد پاسخگویان گفت‌هاند که به مهاجرت فکر می‌کنند اما فقط ۲۰‌درصد اقدام کرده‌اند و ۳‌درصد در مقطع پاسخگویی به پرسشنامه در حال ترک ایران بوده‌اند اگر این داده با‌ درصد خطای قابل قبولی به کل ایران قابل تعمیم باشد: بخش بسیار کوچکی از ایرانیان (حدود ۳‌درصد در نهایت مهاجرت می‌کنند اما جمعیت کثیری (بیش از ۷۰‌درصد جمعیت) که به مهاجرت فکر می‌کنند ممکن است برای همیشه «یک زندگی در تعلیق» و در رویای مهاجرت را تجربه کنند. زیادی از جامعه ممکن است به «جسم‌های مانده و روح‌های رفته» تبدیل شوند. این وضعیت برای زندگی شخصی بسیار آزاردهنده است. اکثریتی از شهروندان کاملا ممکن است در معرض بیش‌برآورد مزایای مهاجرت برای زندگی شخصی خود باشند. بسیاری از افراد ممکن است بر اثر انتظارات غیرواقعی که از مهاجرت دارند سال‌های اولیه یا در همه سال‌های اقامت در مقصد مهاجرت، ناخرسندی را تجربه کنند. چکیده یافته‌ها اصلی‌ترین مختصات و یافته‌های این پژوهش که براساس تحلیل ۱۱۱۵۷ پرسشنامه توزیع و تکمیل شده در اینترنت در فاصله ۹ تا ۲۰ تیر ۱۴۰۲ انجام شده است، به شرح زیر است. 1- ۱۹‌درصد پاسخگویان به پرسشنامه ۲۱۱۶ (نفر) کسانی هستند که مهاجرت کرده‌اند و خارج از ایران زندگی می‌کنند. 2- ۸۱‌درصد ۹۰۴۱ (نفر) نیز از داخل ایران به پرسشنامه پاسخ داده‌اند. 3- فقط 7/16‌درصد پاسخگویانی که داخل ایران زندگی می‌کنند اصلا به مهاجرت فکر نمی‌کنند، تقریبا به همان اندازه 1/‏15 درصد نیز نه فقط به مهاجرت فکر می‌کنند بلکه برای آن اقدام عملی هم انجام داده‌اند. 4- از بین ۲۱۱۶ (نفر) که مهاجرت کرده و از خارج ایران به پرسشنامه پاسخ داده‌اند 8/‏20‌درصد قصد بازگشت دارند. 5- عمده افرادی که مهاجرتشان قطعی شده یا برای مهاجرت اقدام عملی کرده‌اند بین (۵۰ تا ۶۰ درصد)، در سازمان‌ها و شرکت‌های ایرانی کار می‌کنند و بنابراین کاملا طبیعی است که مهاجرت سبب فشار بر تامین نیروی انسانی شرکت‌ها و سازمان‌های ایرانی می‌شود. 6- نگرش فرد به متغیرهای کلان نظیر «ارزیابی وضعیت اقتصادی»، «نگاه به ایران» و «فایده مهاجرت برای زندگی شخصی» بسیار بیشتر از متغیرهای مربوط به سازمان محل کار فرد بر تصمیم مهاجرتی اثر دارند. 7- افزایش سن افراد را به گزینه «به مهاجرت فکر نمی‌کنم» نزدیک می‌کند و افزایش تحصیلات و درآمد، گزینه‌های اقدام برای مهاجرت را تقویت می‌کند. ارزشمندترین سرمایه‌های انسانی در حال مهاجرت هستند. 8- اگرچه سه متغیر سن، آخرین مدرک تحصیلی و درآمد پاسخگوی عوامل تاثیرگذار بر تصمیم مهاجرتی هستند اما تاثیر آن‌ها بسیار اندک است و کماکان متغیرهایی که ناظر بر نگرش پاسخگویان به مسائل کلان اقتصادی و فایده مهاجرت برای زندگی شخصی هستند اصلی‌ترین تبیین‌کننده‌های تصمیم مهاجرتی به حساب می‌آیند. 9- ایرانیان مهاجر هنگامی که در شرکت‌ها و سازمان‌های ایرانی کار می‌کرده‌اند احساس عدالت توزیعی بیشتری داشته‌اند نسبت به کسانی که امروز در ایران در سازمان‌ها و شرکت‌ها کار می‌کنند‌. 10- میانگین احساس عدالت توزیعی آن‌دسته مهاجرانی که از ابتدای سال ۱۳۹۷ به بعد از کشور مهاجرت کرده‌اند، به‌طرز معناداری کمتر از کسانی است که پیش از سال ۱۳۹۷ مهاجرت کرده‌اند. 11- میزان احساس تهدید از ناحیه امنیت شغلی بین آن دسته مهاجران که بعد از سال ۱۳۹۶ مهاجرت کرده‌اند با مهاجرانی که قبل از سال ۱۳۹۲ مهاجرت کرده‌اند تفاوت معناداری دارد و به عبارتی با نزدیک شدن به اواخر دهه ۹۰، میانگین احساس تهدید ناشی از فقدان امنیت شغلی افزایش یافته است. 12- آن‌ها که بعد از سال ۱۳۹۶ مهاجرت کرده‌اند سهم عوامل سازمانی در تصمیم مهاجرتی خود را به طرز معناداری بیشتر از کسانی ارزیابی کرده‌اند که پیش از سال ۱۳۹۶ مهاجرت کرده‌اند هر قدر به سال‌های پایانی دهه ۹۰ نزدیک می شویم سهم عوامل سازمانی در تصمیم مهاجرتی افرادی که مهاجرت کرده‌اند بیشتر شده است. 13- گروه‌هایی که پیش از سال۱۳۹۲ و بین ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۷ مهاجرت کرده‌اند ارزیابی یکسانی از هر دو وضعیت اقتصادی و اجتماعی دارند اما ارزیابی گروه سوم یعنی کسانی که بعد از سال ۱۳۹۷ مهاجرت کرده‌اند از هر دو گروه دیگر منفی‌تر بوده است. 14- فقط 7/1‌درصد پاسخگویان ارزیابی مثبتی از کیفیت رابطه مردم و حکومت دارند. 15- کسانی که قبل از سال ۱۳۹۲ مهاجرت کرده‌اند دارای کمترین میانگین در نمره «فایده زندگی شخصی در خارج» هستند. تفاوت این دسته با دو گروه کسانی که بین ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ مهاجرت کرده‌اند و کسانی که بعد از سال ۱۳۹۹ مهاجرت کرده‌اند معنادار است. گروه‌های دوم و سوم باهم تفاوت معناداری ندارند و مهم‌تر اینکه گروه سوم، یعنی کسانی که بعد از سال ۱۳۹۹ مهاجرت کرده‌اند فایده مهاجرت برای زندگی شخصی را از هر سه گروه دیگر بیشتر ارزیابی کرده‌اند. مثبت‌ترین نگاه به فواید مهاجرت برای زندگی شخصی در گروه چهارم یعنی کسانی که بعد از سال ۱۳۹۹ مهاجرت کرده‌اند به چشم می‌خورد. 16- هر قدر زمان مهاجرت پاسخگو به زمان حال نزدیک‌تر می‌شود نگاه پاسخگو به ایران نیز منفی‌تر می‌شود. 17- افراد هرقدر با انجام اقدام عملی یا قطعی‌شدن مهاجرت‌شان به ترک کشور نزدیک‌تر هستند، جوان‌تر هم هستند. 18- مثبت‌ترین ارزیابی از وضعیت اقتصادی مربوط به گروهی است که مهاجرت کرده و قصد بازگشت دارند. این گروه به طرز معناداری وضعیت اقتصادی را از همه گروه‌ها بهتر ارزیابی می‌کنند. آن‌ها که مهاجرت کرده و قصد بازگشت ندارند نیز نسبت‌به همه گروه‌های داخل کشور ارزیابی مثبت‌تری از وضعیت اقتصادی دارند. 19- ارزیابی وضعیت اجتماعی از سوی آن‌ها که درون ایران هستند و برای مهاجرت اقدام عملی انجام داده‌اند، حتی از آن‌ها که مهاجرت کرده‌اند و قصد بازگشت ندارند نیز منفی‌تر است.