چرا مصرف برق در بخش خانگی بالاست؟

ساعت 24 - مصرف برق در بخش خانگی یکی از چالش‌های مهم در مدیریت منابع انرژی به‌ویژه در کشورهایی با مصرف بالای انرژی است و دولت باید برای آن سریعا چاره‌اندیشی کند.

زهرا مهران فرد پژوهشگر اقتصاد و فاطمه مهران فرد – کارشناس فناوری و اطلاعات در یادداشتی مشترک که برای خبرگزاری مهر نوشته‌اند به مسئله علت بالا بودن مصرف برق در بخش خانگی پرداخته و راه کار کاهش آن را ارائه کرده‌اند.

مصرف برق در بخش خانگی یکی از چالش‌های مهم در مدیریت منابع انرژی به‌ویژه در کشورهایی با مصرف بالای انرژی است. افزایش تقاضای برق، محدودیت منابع و فشار بر شبکه‌های توزیع، لزوم کاهش مصرف برق خانگی را به‌عنوان یک اولویت ملی مطرح کرده است.

در این میان، اقتصاد رفتاری با تمرکز بر شناسایی و اصلاح رفتارهای مصرفی مردم، رویکردی نوین و موثر برای مواجهه با این مسئله ارائه می‌دهد. اقتصاد رفتاری با ترکیب مفاهیم اقتصادی و روانشناسی، به دنبال تغییر عادات و تصمیمات روزمره مصرف‌کنندگان از طریق انگیزش‌های غیرمالی، استفاده از تشویق‌های رفتاری (Nudges)، اطلاع‌رسانی هدفمند و ارائه بازخوردهای رفتاری است. این رویکرد نه تنها هزینه‌های مداخله را کاهش می‌دهد، بلکه می‌تواند تاثیرات پایدارتری بر رفتار مصرف‌کنندگان داشته باشد. در ایران، مصرف بالای برق در بخش خانگی و وابستگی شدید به منابع انرژی فسیلی، از مسائل اصلی مدیریت انرژی محسوب می‌شود.

بررسی و اجرای سیاست‌های مبتنی بر اقتصاد رفتاری، مانند ارائه اطلاعات شفاف درباره مصرف انرژی، مقایسه اجتماعی میان خانوارها، یا مشوق‌های روانی، می‌تواند گامی موثر در کاهش مصرف برق باشد. این رویکرد، علاوه بر کاهش بار شبکه‌های توزیع، به پایداری زیست‌محیطی و صرفه‌جویی اقتصادی کمک خواهد کرد. بخش خانگی نیز به عنوان یکی از بخش‌های پرمصرف برق کشور در سال ۱۴۰۱، ۹۸ هزار و ۲۵۵ میلیون کیلووات ساعت برق مصرف کرد. این میزان در سال ۱۴۰۲ به ۱۰۴ هزار و ۵۸۶ میلیون کیلووات ساعت رسید که خبر از افزایش مصرف ۶.۴ درصدی دارد. البته روند صعودی در سال ۱۴۰۳ نیز تاکنون وجود داشته است.

از این رو، در این گزارش سعی شده است به این سوال پاسخ داده شود که چه رویکردی می‌توان برای کاهش مصرف برق خانگی از طریق اقتصاد رفتاری پیش‌برد؟! مطالعات متعددی در مورد مصرف برق خانگی در ایران انجام شده است که می‌توان نکات آن را به طور خلاصه به شرح ذیل مورد تحلیل قرار داد:

تاثیر متغیرهای جمعیتی-اجتماعی: عوامل اجتماعی- جمعیتی، به ویژه درآمد خانوار و تعداد اعضای خانوار، تاثیر مثبت و معناداری بر مصرف برق دارند. درآمد بالاتر خانوار با افزایش مصرف برق می‌تواند مرتبط باشد؛ به این دلیل که خانوارهای ثروتمندتر دارای وسایل برقی بیشتر و فضاهای زندگی بزرگ‌تر هستند که معمولاً به انرژی بیشتری نیاز دارند. در بحث اندازه خانوار نیز تعداد افرادی که در یک خانوار زندگی می‌کنند با مصرف برق همبستگی مثبت دارد. خانوارهای بزرگ‌تر به دلیل تعداد بیشتر وسایل در حال استفاده و تقاضای کلی بیشتر برای انرژی، تمایل دارند از برق بیشتری استفاده کنند. با این حال، جنسیت تاثیر قابل توجهی بر سطح مصرف نداشته است.

کنترل رفتاری ادراک شده: در بین متغیرهای روانشناختی، کنترل رفتاری ادراک شده می‌تواند تاثیر معناداری بر مصرف برق داشته باشد. این نشان می‌دهد در حالی که افراد ممکن است احساس کنند می‌توانند در مصرف برق صرفه جویی کنند، این ادراک به رفتارهای واقعی صرفه جویی در انرژی ترجمه نمی‌شود.

سوگیری‌های رفتاری: مطالعات چندین سوگیری رفتاری را شناسایی کرده‌اند که بر نگرش مصرف کننده نسبت به مصرف انرژی تاثیر می‌گذارد، مانند سوگیری در دسترس بودن، حفظ وضعیت موجود، ترجیحات زمانی و تاخیر در تصمیم گیری. این سوگیری‌ها حکایت از عدم وجود قصد رفتاری برای کاهش مصرف برق علی رغم آگاهی از روش‌های صرفه جویی در انرژی دارد چرا که ممکن است آسایش یا راحتی فوری را بر صرفه‌جویی طولانی‌مدت اولویت دهند.

نیاز به مداخلات سیاستی: مطالعات نشان می‌دهد سیاست‌گذاران باید رویکرد اقتصاد رفتاری را برای رسیدگی به این قبیل مسائل اتخاذ کنند و بر اصلاح نگرش‌های مصرف‌کننده و ترویج حفظ انرژی به عنوان یک هنجار اجتماعی تمرکز کنند. این موارد شامل آموزش مصرف کنندگان در مورد استفاده صحیح از وسایل برقی و اهمیت صرفه جویی در انرژی است.

به طور کلی، مطالعات تاکید می‌کنند در حالی که عوامل قیمتی در تقاضای برق قابل توجه هستند، عوامل روانی و رفتاری نقش مهمی در شکل دادن به الگوهای مصرف دارند.

نقش نگرش‌ها و باورها بر رفتارهای مصرف انرژی

نگرش‌های مثبت در مقابل رفتار واقعی: در حالی‌که به طورکلی نگرش مثبتی نسبت به صرفه‌جویی در مصرف برق وجود دارد، این نگرش به کاهش مصرف منجر نمی‌گردد. به‌عبارت دیگر حتی اگر افراد به اهمیت حفظ انرژی اعتقاد دارند، رفتارهای مصرف واقعی آن‌ها منعکس‌کننده این باور نیست.

فقدان هنجارهای اجتماعی: پژوهش‌ها نشان می‌دهد که کمبود هنجارهای ذهنی و اجتماعی باعث عدم کاهش مصرف انرژی می‌شود. این فقدان هنجارهای اجتماعی حمایتی به این معنی است که حتی بانگرش‌های مثبت، افراد اجباری به تغییر رفتار مصرفی خود احساس نمی‌کنند.