خروج ۲۷۰۰ عضو هیئت علمی از دانشگاه‌ها

ساعت 24 - طبق آمارها، از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ حدود ۲۷۰۰ استاد دانشگاه از دانشگاه‌های ما کم شده‌اند. این پدیده نه تنها به کاهش تعداد نخبگان علمی کشور منجر می‌شود؛ بلکه تهدید جدی برای کیفیت آموزش و پژوهش در دانشگاه‌ها به شمار می‌رود.

طبق گزارش و تحلیل «موسسه تحقیقات جمعیت کشور» درباره مهاجرت اعضای هیئت علمی، از سال تحصیلی 96 تا 1400، حدود 2700 نفر از تعداد کل اعضای هیئت علمی کشورمان کم شده است. در نگاه اول، این رقم ممکن است نسبت به کل تعداد اعضای هیئت علمی و دانشگاه‌های کشور کوچک به نظر برسد. اما باید توجه داشت که خروج حتی این تعداد نیز می‌تواند اثرات شدیدی بر کیفیت آموزش و پژوهش علمی در کشور داشته باشد.

علاوه بر مهاجرت، عوامل دیگری مانند بازنشستگی، فوت، و استعفا نیز در کاهش تعداد اعضای هیئت علمی نقش دارند. این عوامل علاوه بر مهاجرت، به معنای از دست رفتن تجربه و دانش تخصصی است که در طول سال‌ها در دانشگاه‌های کشور تجمع یافته است. ترکیب این عوامل باعث می‌شود که تاثیرات منفی خروج نخبگان بر توانایی‌های علمی و پژوهشی دانشگاه‌ها بیشتر شود.

یک بحران پنهان با پیامدهای بلندمدت برای کشور

شاید عدد 2700 به خودی خود کوچک به نظر برسد، اما اثرات تجمعی آن در رابطه با سایر عوامل خروج از محیط دانشگاهی، می‌تواند برای آینده علمی کشور چالش‌برانگیز باشد. سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان باید این موضوعات را در تصمیم‌گیری‌های خود در نظر بگیرند تا بتوانند ظرفیت‌های انسانی موجود را به بهترین شکل ممکن مدیریت کنند.

بیشتر بخوانید

«مهاجرت» هیئت علمی دانشگاه‌ها را به 20سال قبل برگردانده است

براین اساس دلایل خروج اعضای هیئت علمی از دانشگاه‌ها را می‌توان در این موارد خلاصه کرد: بازنشستگی و از کارافتادگی، فوت، بازخرید و استعفا و انفصال از خدمت. نکته حائز اهمیت این‌که از مجموع این علت‌ها در سال1400، 57.1 درصد از قطع ‌همکاری‌ها به‌ دلیل بازنشستگی، 5.4 درصد به‌ دلیل فوت و 8.4 درصد به‌ دلیل استعفا و بازخرید بوده است. لازم به ذکر است استادانی که قصد مهاجرت از کشور را دارند از طریق استعفا، بازخرید یا با خروج خودخواسته از وزارت علوم اقدام به مهاجرت می‌کنند.

این آمار یعنی دانشگاه دارد خالی می‌شود!

مسعود تجریشی استاد تمام دانشگاه صنعتی شریف چندی پیش در خصوص مساله خروج اساتید از کشور به تسنیم گفته بود: «گزارشی که توسط شورای‌عالی نخبگان منتشر شده بود، نشان می‌داد که در یک مقطع 74 نفر از دانشگاه صنعتی شریف و 72 نفر از دانشگاه تهران به خارج از کشور رفته‌اند. زمانی که این آمارها را ارائه دادم، گفتند که این آمارها اغراق‌آمیز است یا مبتنی بر سیاه‌نمایی است. اما من از 10 دانشکده شریف در دانشکده خودمان یعنی عمران، دیدم که تنها در سال گذشته، 8 نفر از اعضای هیئت علمی رفته‌اند؛ پس آمار آقای وزیر الکی نیست. من همان زمان ابراز نگرانی کردم و گفتم این آمار یعنی دانشگاه دارد خالی می‌شود! الان که من دارم با شما صحبت می‌کنم تعداد اعضای هیئت علمی ما به 20 سال پیش برگشته است. ما الان داریم راجع به 340 نفر صحبت می‌کنیم نه آن 500 نفری که سایت دانشگاه شریف اسمشان را با احتساب افراد بازنشسته گذاشته است.»

دلیل اصلی مهاجرت اساتید دانشگاه‌ها چیست؟/ از نارضایتی اقتصادی تا عدم حمایت پژوهشی

مهاجرت نیروی کار ماهر و تحصیلکرده مانند استادان دانشگاه، از این جهت حائزاهمیت است که سرمایه انسانی باکیفیت، عامل رشد و پیشرفت کشور است. این موضوع برای کشورهایی که درگیر چالش‌های جمعیتی هستند بیشتر نیز اهمیت پیدا می‌کند و بسیاری از کشورها تلاش می‌کنند از طریق مهاجرپذیری و جذب نیروی کار متخصص، کمبود نیروی کار خود را جبران کنند.

همچنین مواردی مثل تامین نشدن اعتبار لازم برای خرید تجهیزات آزمایشگاهی و مواد شیمیایی، دریافت نکردن به موقع گرنت‌های پژوهشی جهت پیشبرد اهداف تحقیقاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی، دریافت نکردن به موقع حق التدریس، حق التالیف و کارایی دانشگاهیان، وضعیت را به سمتی سوق داده که در این برهه زمانی ما با مساله خروج اساتید مواجهه هستیم‌. اگرچه آمار آن هنوز شیب تندی نگرفته و بعضا عده‌ای آن را بزرگنمایی تلقی می‌کنند؛ اما این زنگ خطری است که اگر مسئولین به فکر چاره‌جویی آن نباشند قطعا جدی‌تر خواهد شد.

سرمایه‌های انسانی، ستون اصلی توسعه هر کشوری هستند. نخبگان و متخصصان، علاوه بر گسترش مرزهای علم و فناوری، نقشی حیاتی در ساختن آینده‌ای روشن برای جوامع ایفا می‌کنند، اما چالش مهاجرت نخبگان و بی‌توجهی به رفع موانع بازگشت آن‌ها، تهدیدی جدی برای پویایی علمی و توسعه کشورهایی همچون ایران محسوب می‌شود. نبود زیرساخت‌های حمایتی، مشکلات قانونی و کمبود انگیزه‌های موثر، از جمله عواملی هستند که موجب افزایش خروج نخبگان و کاهش بهره‌وری نیروی انسانی متخصص می‌شوند.

محمد مقیمی مدیر همکاری‌های علمی و صنعتی دانشگاه علم و صنعت نیز در خصوص این موضوع به خبرنگار تسنیم گفت: امروز بسیاری از این برترین‌ها در مقاطع ارشد و دکتری در حال خروج از کشور هستند. در حال حاضر علاوه بر مهاجرت دانشجویان، ما شاهد مهاجرت اساتید نیز هستیم و این مساله به جد خطرناک است.

وی ادامه داد: اگر نسل اساتید در شرف بازنشستگی در دانشگاه علم و صنعت را در نظر بگیریم، اگر آن‌ها از دانشگاه بروند، حدود 60 درصد از یک دانشکده خالی می‌شود و همه چیز یک‌باره می‌خوابد. ما باید از 10 سال پیش جذب اعضای هیئت علمی جوان را شروع می‌کردیم، اما امروز این کسری جبران نشده است و چراغ خطر روشن شده است.

دوراهی دانش و درآمد/ استادی که نصف هفته تهران است، نصف دیگر در دبی!

مقیمی خاطرنشان کرد: مساله بعدی ورود اعضای هیئت علمی جوان با حقوق‌های فعلی به دانشگاه است که منطق ریاضی ندارد. الان ما استادی داریم که نصف هفته اینجا تدریس می‌کند، نصف هفته در دبی. این مسائل کم‌کم از اساتید به دانشجویان هم می‌رسد.

به اساتید ما ویزای تلنت پیشنهاد می‌دهند

مدیر همکاری‌های علمی و صنعتی دانشگاه علم و صنعت تاکید کرد: این در حالی که کشورهایی مثل قطر، امارات و یا چین به این مسائل فکر می‌کنند و ویزای تلنت دارند. یعنی به صورت کاملاً فکر شده به اساتید پیشنهاد جذب می‌دهند. حوزه مورد علاقه استاد را پیدا می‌کنند و در راستای همان به او شغل با درآمد بسیار خوب پیشنهاد می‌دهند. هم‌راستای علاقه پژوهشی آن استاد به او پروژه تحقیقاتی با امکاناتی نظیر آزمایشگاه و... می‌دهند. این یعنی علاوه بر برطرف کردن مساله مالی به علایق تحقیقاتی و پژوهشی فرد هم توجه می‌کنند. در این شرایط نه گفتن کار بسیار سختی است و باعث می‌شود ما امروز در خصوص خروج اعضای هیئت علمی خود نگران باشیم.

تاثیرات منفی کاهش اعضای هیئت علمی بر دانشگاه‌ها

یکی از اثرات مستقیم مهاجرت اعضای هیئت علمی کاهش کیفیت تدریس و پژوهش در دانشگاه‌ها است. با کاهش تعداد اعضای هیئت علمی، تعداد کلاس‌ها و همچنین حجم پروژه‌های پژوهشی محدودتر می‌شود که در نهایت باعث کاهش سطح علمی دانشگاه‌ها خواهد شد.

به ویژه در مقاطع تحصیلات تکمیلی، جایی که نیاز به راهنمایی و مشاوره علمی از سوی اساتید با تجربه‌تر است، کاهش تعداد اعضای هیئت علمی باعث خواهد شد که دانشجویان فرصت کمتری برای رشد علمی و پژوهشی داشته باشند.

بازنشستگی و مهاجرت اعضای هیئت علمی منجر به از دست رفتن تجربه و تخصص علمی خواهد شد که سال‌ها در دانشگاه‌ها تجمع یافته است. این مشکل به‌ویژه در رشته‌هایی که نیاز به تحقیقات پیشرفته دارند، شدیدتر خواهد بود.

مهاجرت اساتید و نخبگان علمی می‌تواند به یک چرخه معیوب منتهی شود که در آن کاهش تعداد اساتید منجر به کاهش کیفیت آموزش و پژوهش می‌شود و این کاهش کیفیت نیز مهاجرت‌های بیشتر را تشدید می‌کند. این روند به‌ویژه برای کشوری مانند ایران که در حال حاضر با چالش‌های جمعیتی و اقتصادی روبه‌رو است، می‌تواند تهدیدی جدی برای آینده علمی کشور باشد.

چه باید کرد؟

تامین منابع مالی و امکانات پژوهشی: دولت و سیاست‌گذاران باید به تامین بودجه‌های لازم برای پژوهش‌های علمی توجه ویژه‌ای داشته باشند. این شامل تامین مالی برای خرید تجهیزات آزمایشگاهی، گرنت‌های پژوهشی و فراهم آوردن امکانات لازم برای توسعه تحقیقات علمی است.

ایجاد انگیزه‌های مالی و غیرمالی: برای جلوگیری از مهاجرت اعضای هیئت علمی، ایجاد بسته‌های حمایتی مالی و بهبود شرایط کاری ضروری است. این بسته‌ها باید به‌طور خاص به اساتید جوان اختصاص یابد و امکانات پژوهشی و آموزشی برای آنان فراهم شود.

تقویت روابط بین‌المللی و جذب نخبگان: کشورهایی مانند قطر، امارات و چین با ارائه مشوق‌های مناسب به اساتید و پژوهشگران برای جذب آن‌ها از کشورهای دیگر، توانسته‌اند به وضعیت علمی خود رونق دهند. ایران نیز می‌تواند با تقویت روابط علمی و فرهنگی خود با دانشگاه‌های معتبر بین‌المللی و ایجاد ویزای پژوهشی ویژه برای اساتید، زمینه را برای جذب و ماندگاری آن‌ها در کشور فراهم کند.

ایجاد زیرساخت‌های حمایتی برای پژوهشگران: توجه به نیازهای پژوهشی اعضای هیئت علمی و فراهم آوردن زیرساخت‌های مناسب برای تحقیقاتی مانند آزمایشگاه‌های پیشرفته و حمایت‌های قانونی می‌تواند به ماندگاری اساتید کمک کند. این اقدامات همچنین باید به‌طور مستمر ارزیابی و بهبود یابند تا تاثیرات مثبت آن در بلندمدت نمایان شود.