درس‌های خاویر برای اقتصاد ایران

اقتصاد کلان ایران به‌دلیل ساختار ناکارآمدی که دارد سال‌هاست با تنگناهای بزرگ دست و پنجه نرم می‌کند. در این وضعیت است که شاخص‌های مهمی مثل رشد پایین تولید ناخالص داخلی و نوسان‌های معنادار رشد، نرخ تورم شتابان و مزمن که میانگین بلندمدت آن از 25‌درصد تا سال 1397 به 45‌درصد در سال‌های پس از تحریم رسیده است، رشد پایین نرخ سرمایه‌گذاری که در برخی سال‌ها به رشد منفی هم رسیده است،

تجارت خارجی دارای کسری تجاری و روند فزاینده شدن کسری تجارت خارجی و از همه مهم‌تر کاهش نرخ تبدیل ریال به دلار و سایر ارزهای معتبر، برخی نشانه‌های ناکارآمدی اقتصاد کلان ایران است. بازتاب این ناکارآمدی در سطح کلان پیامدهایش بر بنگاه‌ها در این ماه‌های اخیر دیده می‌شود و اقتصاد و صنعت به‌سوی رکود تورمی حرکت می‌کنند. بدترین اتفاق رخداده اما کاهش ارزش پول ایران به دلار است که به نگرانی‌ها دامن زده و مردم را در بهت و حیرت فرو برده است. چه باید کرد؟ اقتصاددانان باور دارند برای عبور از این وضعیت تراژیک و رسیدن به نقطه‌ای امن باید علاوه‌بر اینکه سیاست‌های کارآمد اقتصادی وضع کرد و علاوه‌بر اینکه باید از تنش در سیاست خارجی کاست، می‌توان و باید از تجربه‌های بین‌المللی نیز استفاده کرد. یکی از تجربه‌هایی که هم‌اکنون در حال اجرا در کشور آشوب‌زده اقتصادی آرژانتین است را می‌توان دستمایه کار قرار داد. مدیران سیاسی کشور باید اجازه دهند از کارنامه کامیاب آرژانتین در کاهش نرخ تورم، در کاهش شکاف پول ملی این کشور با دلار و دیگر ارزهای معتبر و همچنین کسب اعتماد مردم در دوره ریاست خاویر میلی استفاده کرد. پژوهشکده پولی و مالی وابسته به بانک مرکزی تازه‌ترین گزارش پژوهشی خود را به برنامه و عمل سیاستگذاری‌های کلان اقتصادی آرژانتین اختصاص داده است که درس‌های‌ قابل‌اعتنایی برای اقتصاد ایران دارد. در ادامه بخش‌هایی از این گزارش را می‌خوانید. زمانی‌که خاویر میلی، نامزد راستگرای لیرتارین، در دور دوم انتخابات ریاست‌جمهوری آرژانتین در نوامبر2023 به پیروزی رسید، آرژانتین درگیر مشکلات عدیده اقتصادی و در راس آن‌ها تورم شتابان بالاتر از 140‌درصد بود. از هر پنج آرژانتینی، دو نفر در فقر زندگی می‌کردند و سهم بالای دولت در اقتصاد و کسری بودجه آن اختلالات شدیدی در عملکرد اقتصاد این کشور به وجود آورده بود.

به همین دلیل، شعارها و وعده‌های رادیکال میلی طی مبارزات انتخاباتی‌اش که خواهان منفجر کردن بانک مرکزی یا جایگزینی دلار آمریکا به‌جای پول این کشور شده بود، منجر به پیروزی وی در برابر سرخیو ماسا، وزیر وقت اقتصاد آرژانتین، به‌عنوان رقیب اصلی خود شد. پس از روی کار آمدن میلی، مجموعه وسیعی از اقدامات وی از کاهش اندازه دولت گرفته تا کاهش ارزش رسمی پول ملی این کشور در برابر دلار، علی‌الظاهر به کنترل شتاب تورم منجر شده است؛ به‌طوری که پیش از آغاز به کار او در دسامبر 2023، تورم ماهانه آرژانتین در ماه نوامبر حدود 8/‏12‌درصد بود. با اجرای سیاست‌های ریاضتی و کاهش هزینه‌های دولتی، تورم ماهانه در نوامبر2024 به 4/‏2‌درصد کاهش یافت که کمترین میزان در چهارسال گذشته است. دلایل تاریخی بالابودن نرخ تورم در اقتصاد آرژانتین از نظر تاریخی، آرژانتین در بسیاری از سال‌ها به‌خصوص در چند دهه اخیر درگیر تورم‌های بالا و به‌ویژه تورم‌های بیش از 20‌درصد بوده است. نه‌تنها آرژانتین، بلکه در بسیاری از کشورهای درگیر تورم مزمن و بالا، این معضل پدیده‌ای چندبعدی است که علل متعددی در شکل‌گیری و تداوم آن نقش داشته‌اند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها برای اقتصاد آرژانتین می‌توان به کسری بودجه مداوم دولت، عدم استقلال بانک مرکزی، بحران‌های بدهی، بی‌ثباتی نرخ ارز، شاخص‌بندی و تعیین دستمزد و قیمت‌ها به نسبت تورم، بی‌ثباتی‌های سیاسی، محدودیت‌های سمت عرضه و نظایر آن اشاره کرد.

به‌عنوان مثال، بودجه دولت در آرژانتین بین سال‌های 2000 تا 2023 در بیشتر سال‌ها با کسری مواجه بوده که میانگین آن 28/‏2-‌درصد تولید ناخالص داخلی بوده و این کسری در سال2020 به رکورد 50/‏8-‌درصد تولید ناخالص داخلی رسیده است. دولت آرژانتین در طول زمان برای تامین مالی کسری بودجه خود از چندین روش اصلی استفاده کرده است که برخی از آن‌ها به تشدید مشکلات اقتصادی، از جمله تورم بالا منجر شده‌اند. از جمله مهم‌ترین این روش‌ها می‌توان به استقراض از بانک مرکزی در قالب چاپ پول، استقراض داخلی و خارجی در قالب فروش اوراق قرضه در داخل و وام‌گیری از موسسات بین‌المللی همچون صندوق بین‌المللی پول در خارج، افزایش مالیات‌ها، کنترل دستوری نرخ ارز، در نتیجه فاصله‌گرفتن نرخ ارز رسمی و بازار آزاد، فروش دارایی‌های دولت و نظایر آن اشاره کرد که این روش‌های تامین مالی کسری بودجه اغلب کوتاه‌مدت و ناپایدار بوده و در نهایت به افزایش تورم، کاهش ارزش پول ملی و بی‌اعتمادی مردم و سرمایه‌گذاران به سیاست‌های دولت منجر شده‌اند. بخشی از این بدهی از محل استقراض این کشور از نهادهای بین‌المللی ایجاد شده است که در بعضی سال‌ها به ایجاد بحران بدهی و بازپرداخت آن برای دولت این کشور منجر شده و بر بسیاری از بخش‌های اقتصادی آن از بودجه دولت گرفته تا سیاست پولی و ارزش پول ملی سایه افکنده است. شوک‌درمانی خاویر میلی و کنترل تورم هنگامی‌که رییس‌جمهور لیبرتارین خاویر میلی، حدود یک‌سال پیش در دسامبر2023 و با وعده کنترل تورم و حل مشکلات اقتصادی به قدرت رسید، سوپرمارکت‌های آرژانتین تقریبا هرروز افزایش قیمت‌ها را نشان می‌دادند. خانواده‌های طبقه متوسط سعی می‌کردند به همان سرعتی که پزو را دریافت می‌کنند، خرج کنند و اقتصاددانان هشدار می‌دادند که کشور در آستانه ابرتورم قرار دارد.

خاویر میلی، رییس‌جمهور آرژانتین، در 20دسامبر2023 (29آذر1402) با صدور فرمانی اضطراری موسوم به «DNU» مجموعه‌ای از اصلاحات گسترده اقتصادی را اعلام کرد. این فرمان شامل لغو یا تغییر حدود 600 مقررات بود که هدف آن کاهش نقش دولت در اقتصاد، مقررات‌زدایی و تقویت بازار آزاد است. از اولین کارهایی که میلی بعد از رسیدن به قدرت انجام داد، کاهش هزینه‌های دولت و کوچک‌سازی آن بود. میلی با کاهش تعداد وزارتخانه‌ها به نصف و حذف یارانه‌های انرژی و حمل‌ونقل، هزینه‌های دولتی را به‌طور چشمگیری کاهش داد. این اقدامات به کاهش کسری بودجه و حتی دستیابی به مازاد بودجه منجر شد؛ دستاوردی که در چند سال گذشته بی‌سابقه بوده است. علاوه‌بر کاهش کسری بودجه دولت که منجربه خاموش شدن یکی از موتورهای افزایش نقدینگی و در نتیجه آن افزایش تورم در این کشور شد، سیاستگذاران اقتصادی آرژانتین برای رهایی از نرخ‌های ارز چندگانه، اقدام به افزایش شدید نرخ ارز رسمی کردند که همین امر تفاوت بین نرخ ارز رسمی و نرخ ارز بازار آزاد را کاهش داد و با وجود افزایش اولیه نرخ ارز در بازار آزاد، در نهایت افت ارزش پزو را کنترل کرد و حتی در چندماه گذشته ارزش آن را بالا برد و به این ترتیب تورم وارداتی و نیز تورم انتظاری تحت کنترل قرار گرفت. با روی کار آمدن میلی، سپرده‌های دلاری بخش‌خصوصی مشمول عفو مالیاتی شدند که این کار باعث افزایش سپرده‌های دلاری بخش‌خصوصی و نیز تقویت ذخایر دلاری بانک مرکزی این کشور شد. کاهش تدریجی و با نرخ ثابت ارزش رسمی پزو (افزایش قیمت دلار به‌اندازه 2‌درصد در ماه) و نیز عفو مالیاتی سپرده‌های ارزی، باعث شد بانک مرکزی آرژانتین بتواند در بیشتر ماه‌های سال2024، فرصتی برای تقویت و انباشت ذخایر ارزی خود پیدا کند که می‌تواند در آینده در مواقع لازم امکان مداخله این نهاد در بازار آزاد ارز و صیانت از ارزش پول ملی را فراهم کند. بانک مرکزی آرژانتین سیاست‌هایی با هدف مهار رشد پایه پولی اتخاذ کرده است. این راهبرد شامل کم‌کردن بدهی‌های بهره‌دار و معرفی ابزارهای جدید برای مدیریت موثر نقدینگی است. اقدامات انجام‌شده در زمینه کنترل رشد نقدینگی به‌همراه اصلاحات انجام‌شده در بازار ارز و نیز کنترل کسری بودجه دولت و کاهش انتظارات تورمی همراه بود. تمام اقدامات فوق به کنترل تورم در اقتصاد آرژانتین و کاهش قابل‌توجه آن از ماهانه 5/‏25‌درصد در دسامبر2023، به 4/‏2‌درصد تورم ماهانه در نوامبر2024 منجر شد که موفقیتی قابل‌توجه در دستیابی به هدف کنترل تورم به‌حساب می‌آید. متوسط نرخ تورم ماهانه در آرژانتین از سال 2014 تا 2024 به طور متوسط 97/‏3‌درصد بوده و در دسامبر2023 به بالاترین حد خود یعنی 50/‏25‌درصد رسیده و در اوت 2016 پایین‌ترین حد خود 20/‏0‌درصد را ثبت کرده است. به‌طور خلاصه الف- آرژانتین از جمله کشورهایی است که نرخ تورم بالا یکی از معضلات اقتصادی مزمن آن بوده و سال‌ها با نرخ تورم بالای 20‌درصد دست به گریبان بوده است. ب- مانند بسیاری از کشورهای درگیر تورم بالا، در آرژانتین نیز تورم بالا پدیده‌ای چند وجهی بوده و بنا به مجموعه‌ای از علل به وجود آمده و استمرار یافته است. ج- از جمله مهم‌ترین این دلایل کسری بالای بودجه دولت این کشور و توسل به منابع بانک مرکزی و استقراض از داخل و خارج برای پوشش این کسری، نرخ ارز چندگانه و ناکارایی ناشی از آن در اقتصاد، مشکلات سمت عرضه و نظایر آن است. د- در سال‌های اخیر بالاخص از 2022 به بعد، نرخ تورم آرژانتین جهش یافت به‌طوری که اقتصاد این کشور در سال2023 در آستانه ورود به وضعیت ابرتورم قرار گرفت. ه- شاید یکی از دلایل پیروزی خاویر میلی در انتخابات ریاست‌جمهوری2023، شعارها و وعده‌های رادیکال وی برای مبارزه با تورم بود که ادعا می‌کرد با جایگزینی دلار به‌جای پزو، بستن بانک مرکزی، کوچک کردن دولت و… در مبارزه با تورم پیروز خواهد شد. و- خاویر میلی به محض در دست گرفتن قدرت در اواخر سال2023، اصلاحات و اقدامات اقتصادی خود برای کنترل تورم را آغاز کرد. ز- اصلاحات اقتصادی میلی شامل کوچک‌سازی دولت (از طریق اخراج کارمندان دولتی، کاهش بودجه بسیاری از نهادهای دولتی، کاهش یارانه‌های پرداختی از سوی دولت)، کاهش ارزش رسمی پزو در برابر دلار و نزدیک‌کردن نرخ ارز رسمی و نرخ ارز بازار آزاد، اعمال عفو مالیاتی سپرده‌های ارزی، افزایش ذخایر ارزی بانک مرکزی آرژانتین و نظایر آن است.

ح- اصلاحات اقتصادی خاویر میلی به کاهش قابل‌توجه تورم آرژانتین منجر شده است به‌طوری که تورم ماهانه از 5/‏25‌درصد در دسامبر2023 به 4/‏2‌درصد در نوامبر2024 کاهش یافته است. ط- با وجود اثرات مثبت اقدامات اقتصادی و شوک‌درمانی میلی در کنترل تورم، اقتصاد آرژانتین از اثرات سوء این اقدامات مصون نبوده است.

ی- کاهش ارزش حقیقی دستمزدهای دریافتی، افزایش نرخ فقر، افزایش بیکاری و نظایر آن از مهم‌ترین اثرات منفی شوک‌درمانی میلی محسوب می‌شوند.