ایران فقیرتر می شود

ساعت 24 - اقتصاد کلان ایران با شاخص‌های نا‌امید‌کننده ادامه زندگی می‌دهد. نرخ رشد بالای تورم به‌ویژه از 1397 تا امروز که به‌طور میانگین 45‌درصد گزارش شده است یکی از این شاخص‌های نامساعد است. از سوی دیگر شاخص رشد پایین و با نوسان قابل‌اعتنا نیز مزید برعلت شده و اقتصاد ایران در سطح کلان و خانواده را با آسیب جدی روبه‌رو کرده است.

برآیند این دوشاخص ناامیدکننده و دیگر بخش‌های اقتصاد واقعی مثل سرمایه‌گذاری و تجارت خارجی با تراز منفی این شده است که قدرت خرید ایرانیان مزد و حقوق‌بگیر روندی کاهنده را تجربه کند. با این همه ایرانیان خوش‌شانس هستند که سرزمینی با منابع طبیعی قابل‌اعتنا دارند و همین منابع طبیعی آن‌ها را از فقر مطلق دور کرده است اما اگر زندگی را خارج از خورد و خوراک و پوشاک تعریف و نیازهای انسانی بالاتر را یک امر ضروری تلقی کنیم ایرانیان نیز فقیر شده‌اند. فقر نه چندان فراگیر براساس گزارش بانک جهانی، داده‌های اخیر از ایران کاهش قابل‌توجهی در فقر شدید را نشان می‌دهد که مطابق با الگوی رشد اقتصادی فراگیر (برابر) است. از سال2020 تا 2022، نرخ فقر، طبق خط فقر درآمد روزانه 85/‏6 دلار برای کشورهای با درآمد متوسط رو به بالا، با 4/‏7درصد کاهش از 3/‏29درصد به 9/‏21درصد کاهش یافت. این امر حدود 1/‏6 میلیون ایرانی را از فقر نجات داد.

با استفاده از خط فقر با درآمد متوسط پایین، 65/‏3دلار در روز، فقر از 05/‏6درصد به 8/‏3درصد کاهش یافت. سال2018 نیز بانک جهانی اعلام کرد که 5/‏0درصد از مردم ایران (معادل 420هزارنفر) زیر خط فقر مطلق (درآمدی کمتر از 90/‏1 دلار در روز) قرار دارند. با این حال این دستاوردها شکننده هستند زیرا تخمین زده می‌شود که 40درصد از جمعیت در صورت بروز شوک اقلیمی یا رکود اقتصادی در معرض فقر قرار بگیرند. پیش‌بینی می‌شود سرعت کاهش فقر به‌طور قابل‌توجهی کند شود زیرا 20درصد خانوارهای کم‌درآمد کمترین بهره را از توسعه اقتصادی می‌برند و این امر به‌دلیل فراگیر نبودن رشد اقتصادی در ایران است. طبق برآوردها، میزان فقر از 9/‏21درصد در سال 2023-2022 به 20درصد در سال 2024-‏2023 و 19درصد در سال 2025-‏2024 برسد. خانوارهای فقیرتر عمدتا از میان جمعیت روستایی و بی‌سواد هستند و کمترین بهره را از رشد اقتصادی برده‌اند. کمک‌های هدفمندتر همراه با اقداماتی برای کاهش آسیب‌پذیری آن‌ها، به تسریع کاهش فقر کمک می‌کند. علاوه‌بر بانک جهانی، موسسات بسیاری در داخل ایران نیز به سنجش و رصد وضعیت فقر در ایران پرداخته‌اند و البته به‌دلیل تفاوت در روش‌شناسی و میزان دسترسی به داده‌ها، نتایج آنان درخصوص وضعیت فقر در ایران تا حدودی متفاوت است. به‌عنوان مثال مرکز پژوهش‌های مجلس اولین گزارش از خط فقر را برای سال1395 در مطالعه‌ای تحت عنوان «محاسبه خط فقر در سال1395» محاسبه و ارائه کرد.

پس از آن با دریافت نظرات کارشناسان و صاحب‌نظران مختلف، برخی اصلاحات و بازبینی‌ها در روش محاسبه خط فقر صورت گرفت و از این‌رو خط فقر طی سال‌های1390 تا 1399 با اعمال اصلاحات بر روش قبلی، محاسبه شده و نتایج آن در گزارش سال1402 تحت عنوان «وضعیت فقر و ویژگی‌های فقرا در دهه گذشته دهه90» ارائه شده است. نتایج گزارش، افزایش و تعمیق فقر در ایران در دهه90 را نشان می‌دهد. خط فقر متوسط کشوری در سال1400 به‌طور سرانه یک‌میلیون و 680 هزار تومان بوده که این عدد برای یک خانوار چهارنفره برابر 4میلیون و 500 هزار تومان خواهد بود.

با این اعداد، نرخ فقر یعنی درصد جمعیت زیر خط فقر مطلق در کشور در سال1400 برابر 4/‏30درصد بوده است. نرخ فقر در سال1400 نسبت‌به سال1399 مقدار 9/‏0 واحد درصد کاهش یافته که باعث شده در حدود 700هزار نفر از جمعیت فقرا کاسته شود. به‌طور کلی نرخ فقر از سال 1385 (با 15درصد) روند فزاینده‌ای داشته و از سال1397 به بعد بالای 30درصد رسیده است. همچنین شاخص شکاف فقر که فاصله فقرا تا خط فقر را اندازه‌گیری می‌کند؛ در سال‌های1399 و 1400 به بالاترین مقدار خود یعنی حدود 27درصد رسیده است.

نگاهی به نرخ فقر نشان می‌دهد که تقریبا از سال1390 به بعد نرخ فقر روند افزایشی داشته به‌طوری‌که از 4/‏19درصد در سال1390 به 4/‏30درصد در سال 1400 رسیده است. با این حال در این میان طی سال‌های 1393 تا 1396 کاهش جزئی در نرخ فقر رخ داده است. نرخ فقر در سال1400نیز کاهش 9/0واحد درصدی داشته است. به‌نظر می‌رسد رشد 3/4درصدی اقتصاد در سال1400به‌همراه افزایش نسبی اشتغال در این سال نسبت به سال1399 باعث کاهش نرخ فقر شده است. نرخ فقر در مناطق روستایی از سال1393 به بعد همواره بالاتر از نرخ فقر در نقاط شهری بوده است. در سال1400 نرخ فقر نقاط روستایی 6/‏35درصد و در نقاط شهری 8/‏28درصد بوده است.

با این حال به‌نظر می‌رسد رشد اقتصادی در سال1400 بیشتر بر طبقه متوسط اثرگذار بوده و گروه‌های زیر خط فقر را کمتر تحت‌تاثیر قرار داده زیرا از فاصله فقرا تا خط فقر کاسته نشده است (شکاف فقر) اگر براساس نرخ‌های فقر به دست آمده، جمعیت زیر خط فقر را نیز محاسبه کنیم، در سال1400 حدود 6/‏25 میلیون‌نفر زیر خط فقر بودند که نسبت‌به سال1399 کاهش 700 هزار نفری در جمعیت فقرا رخ داده است. به‌طور کلی در سال1400 نسبت به سال1390 حدود 11میلیون نفر به جمعیت زیر خط فقر اضافه شده است. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش دیگری تحت عنوان «تحلیل تحولات و چشم‌انداز اقتصاد ایران در آستانه تدوین بودجه1404» (1403) نشان می‌دهد که نرخ فقر از سال1397 افزایش چشمگیری را تجربه کرد و در نرخی حدود 30درصد تثبیت شده است؛ هرچند نوسانات جزئی و محدودی را نیز تجربه کرده است. در سال1402 هم بررسی شاخص نرخ فقر نشان می‌دهد که 01/‏30درصد از کل جمعیت کشور زیر خط فقر قرار داشته‌اند.

تثبیت نرخ فقر در این نرخ (و حتی افزایش حدود 4/0درصدی آن) در شرایطی رخ داده که اقتصاد رشد داشته است؛ این موضوع نشان از عدم فراگیری رشد محقق‌شده دارد به‌نحوی‌که این رشد گروه‌های پایین درآمدی را در بر نگرفته و این گروه‌ها نتوانسته‌اند از مواهب آن برخوردار شوند. سهم بالای نفت در رشد اقتصادی از یک‌طرف و رشد نزدیک صفر بخش کشاورزی از طرف دیگر که سهم بزرگی از اشتغال فقرا را تشکیل می‌دهند، از جمله شواهد عدم فراگیری رشد اقتصادی محقق‌شده هستند. بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد اقتصاد ایران پس از چهار سال رشد بالای 4درصد، در بهار1403 با کاهش 5/‏2درصدی مواجه شد.

این کاهش به‌دلیل قطعی برق صنایع، افت صادرات نفتی و سیاست‌های بودجه‌ای انقباضی دولت بوده است. پیش‌بینی می‌شود رشد اقتصادی در سال‌های1403 و 1404 به‌ترتیب 5/‏2 و 8/‏2 درصد باشد که پایین‌تر از هدف 8درصدی برنامه هفتم است. پس از کاهش حدود 33درصدی درآمد سرانه خانوارهای کشور طی سال‌های1390 تا 1399 در سال‌های اخیر روند درآمد سرانه مثبت بوده به‌طوری‌که در سال1402 درآمد سرانه 12درصد بیشتر از سال1399 بوده است (البته که کماکان 25/‏5 درصد از سال1390 کمتر است) با این حال کاهش رشد اقتصادی در کنار پیش‌بینی کاهش قیمت نفت و درنتیجه کاهش رابطه مبادله سبب خواهد شد تا رشد درآمد سرانه مشابه قبل تداوم نیابد. رشدهای اقتصادی منفی علاوه‌بر اینکه باعث کاهش درآمد سرانه ایرانیان شده و فقر را افزایش داد، باعث شد تا ایران که از سال2008 به بعد در دسته کشورهای با درآمد بالاتر از متوسط قرار گرفته بود، با یک‌دهه کاهش در درآمد سرانه، به دسته کشورهای با درآمد پایین‌تر از متوسط سقوط کند. ایران پس از شرایط سخت جنگ هشت‌ساله‌، به گروه کشورهای با درآمد پایین‌تر از متوسط سقوط کرده است.

افزایش درآمدهای نفتی از سال2007 به بعد سبب شده ایران از سال2009 به بعد وارد گروه کشورهای با درآمد بالاتر از متوسط شود اما متاسفانه روند نزولی اقتصاد ایران باعث شد به مرور جایگاه خود را بین اقتصادهای بزرگ دنیا از دست بدهد و از سال2020 به جمع کشورهای با درآمد پایین‌تر از متوسط بپیوندد.