گره‌های کور اقتصاد در 1404

ساعت 24 - اگر بخواهیم از ده‌ها گره بزرگ و کوچک بازنشده زندگی و معیشت و کسب‌وکار ایرانیان بنویسیم باید ‌هزاران سطر و ده‌ها موضوع را یادآور شویم. ده‌ها و بلکه صدها گره و بند و بست زندگی ایرانیان را در سیاست، امور اقتصادی، امور اجتماعی و فرهنگی چنان به هم بسته است که راه رفتن عادی نیز از یادشان می‌رود.

در این نوشته جای بازنویسی و واکاوی ده‌ها تنگنای بزرگ و کوچک که در سال سپری‌شده زندگی را برای ایرانیان تلخ کرده‌اند، نیست، پس در کوتاه‌ترین عبارات برخی گرفتاری‌های اقتصاد ایران را یادآور می‌شویم و اشاره می‌کنیم که این گره‌های بازنشده با ایرانیان به سال جدید می‌آیند. کدام اقتصاد؟ در سال 1403 و با وجودی که در دو نیمه سال دو دولت با دیدگاه‌های گوناگون بر سر کار بودند باز هم معلوم نشد اقتصاد ایران چگونه اقتصادی است. آیا اقتصاد ایران سوسیالیستی است؟ هیچ آدم خردمندی این را باور ندارد که دولت و نهادهای حاکمیتی جمهوری اسلامی ایران دولتی با ویژگی‌های سوسیالیستی باشند. آیا اقتصاد ایران از آموزه‌های اقتصاد آزاد بهره برده و به آن‌ها عمل می‌کند؟ هیچ عقل سلیمی این را هم باور ندارد. اقتصاد ایران در سال 1403 همانند همه دهه‌های پیش یک اقتصاد دلبخواه نهادهای حاکمیتی بوده است. شوربختانه این ویژگی بدشگون در سال آینده نیز همراه ایران خواهد بود. سیاستگذاری یا حکمرانی نادرست اقتصاد ایران در سال1403 با بدترین نوع سیاستگذاری در دو نیمه سال روبه‌رو بود. در نیمه نخست سال که هنوز دولت سیزدهم بر سر کار بود همه امور به روزمرگی گذشت و دولت مرحوم رییسی نتوانست و اصولا بلد نبود سیاستگذاری اقتصادی را کارآمد کند. در نیمه دوم سال که انتظار می‌رفت شاید دولت چهاردهم بتواند سیاستگذاری اقتصادی کارآمدی داشته باشد کار بدتر شد. کارشناسان و اقتصاددانان در سال 1403 به این نتیجه رسیدند که به جای سیاستگذاری کارآمد باید نظام حکمرانی را تعدیل و تصحیح کرد. در سال 1404به نظر می‌رسد این وضعیت بدتر خواهد شد. در شرایطی که دولت چهاردهم دو مهره کارآمد خود را از دست داده است و با توجه به بضاعت کارشناسی دولت نمی‌توان انتظار داشت در سال 1403 از نظر سیاستگذاری اقتصادی و نیز حکمرانی وضعیت بهتری داشته باشیم. سیاست ارزی در سال 1403 باز هم دیدیم که سیاست ارزی دولت‌های دوگانه از یکدیگر برای پدیدار کردن بی‌سامانی رقابت کردند. نرخ تبدیل ریال به دلار در سال 1403 به بدترین وضعیت رسید. در حالی که اقتصاد ایران از سیاست ارزی تاثیر‌پذیری بالایی دارد ارزان شدن شدید قیمت ریال به ارزهای معتبر و بی‌ارزش شدن پول ملی مردم را عصبانی و سردرگم کرد. نوسان‌های سیاست ارزی و رفت و برگشت‌ها در سراسر سال 1403 ادامه داشت. کارشناسان باور دارند این وضعیت در سال آینده نیز ادامه خواهد داشت. این مقوله مردم را نگران و فعالان اقتصادی را سردرگم کرده است. تحریم اقتصاد ایران تازه داشت با بخشندگی جو بایدن دموکرات از نظر شدت تحریم صادرات نفت نفس می‌کشید که ترامپ در انتخابات 2024 آمریکا برنده شد. ترامپ تاکید کرده که همه تحریم‌های شل‌شده را سفت می‌کند و بر ابعاد تحریم و سختگیری سیاسی ایران می‌افزاید. این وضعیت اقتصاد ایران را دوباره در شوک فرو برد. به نظر می‌رسد سال 1403 از این نظر- به شرط ثابت بودن همه شرایط- روزگار اقتصاد ایران را بدتر کند. ادامه تحریم‌ها و کاهش درآمد ارزی در سال 1403 شرایط اقتصاد کلان را بدتر خواهد کرد. مهاجرت مهارت‌ها در سال 1403 تمایل به مهاجرت از ایران از نخبگان عبور کرده و به دیگر گروه‌های اجتماعی رسیده است. متخصصان نفت و درمان و تکنیسین‌های ایرانی و نیروهای جوان و دارندگان انواع مهارت‌ها در سال 1403 صف درازی برای مهاجرت تشکیل داده‌اند. مهاجرت تخصص و مهارت از ایران می‌تواند در سال 1404 ادامه یابد. این یکی از بدترین یادگارهای سال 1403 برای سال بعد است. شاخص‌های کلان آیا اقتصاد ایران در سال 1403 توانست به رویاهای خود در شاخص‌های کلان دست یابد؟ واقعیت این است که چنین نشد. رشد اقتصاد ایران در سال سپری‌شده آنطور که بانک مرکزی آمار داده بدون نفت کمتر از 5/‏2‌درصد بوده است. در صورتی که رشد جمعیت ایران در حد 2/‏1درصد باشد رشد درآمد سرانه نزدیک به یک ‌درصد شده است. این رشد یعنی میلیون‌ها ایرانی میلیاردها ساعت کار کرده‌اند اما گامی به جلو برنداشته‌اند. نرخ تورم در ایران قرار بود به 20‌درصد برسد که با آماری که ساخته دولت بوده به 35‌درصد رسیده است. قرار بر این بود که نرخ سرمایه‌گذاری در ایران با رشد بالا روبه‌رو شود که نشد و در بهترین وضعیت نزدیک به 4‌درصد گزارش شده است. بخش حقیقی اقتصاد در سال 1403 بخش حقیقی اقتصاد ایران مثل تولید نیز به روزهای خوش نرسید و تولید صنعتی علاوه بر اینکه در نیمه دوم سال به رکود تولید رسید با رکود فروش هم روبه‌رو شد. تولید صنعتی ایران شوربختانه باز هم دور از تکنولوژی‌های روزآمد بود و نتوانست با تولیدات مشابه خارجی رقابت کند. اگر در سال 1403 واردات خودرو، لوازم خانگی و… آزاد می‌شد بخش عمده‌ای از صنایع کارخانه‌ای ایران نابود می‌شد. متاسفانه این وضعیت همچنان برای ایرانیان در سال آینده ادامه دارد. تجارت خارجی ایران به مثابه یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی باز هم در انحصار چند کشور باقی ماند. بیشترین صادرات ایران به چین بود و بیشترین واردات نیز از امارات انجام شد. تجارت خارجی بدترکیب ایران در سال 1403 هم نتوانست از انحصار نفت و پتروشیمی رها شود و به نظر می‌رسد در سال 1403 نیز همچنان تداوم یابد. ناترازی‌ها در سال 1403 همه ناترازی‌های پنهان شده در سال‌های گذشته سر از زیر خاکستر بیرون آورده‌اند و به اقتصاد ایران آتش زده‌اند. ناترازی در عرضه و تقاضای برق علاوه بر اینکه برای خانواده‌ها تنگنا درست کرد، به تولید صنعتی و نیز به زندگی عادی اداره‌ها و مراکز آموزشی آسیب زد و تعطیلی‌های سراسری نشان داد ناترازی چه درد بزرگی بوده که پنهانش کرده بودیم. ناترازی در گازرسانی به بخش‌های اصلی اقتصاد نیز تولید را با خفگی روبه‌رو کرد. ناترازی‌ها سال آینده هم مهمان ناخوانده ایران و ایرانیان خواهد بود. آمارهای در دسترس نشان می‌دهد که ناترازی انرژی و نیز ناترازی در تامین آب به ایران آسیب جدی خواهد زد. ایرانیان نباید برای سال بعد منتظر روزهای خوش در این حوزه باشند زیرا هیچ سرمایه‌گذاری تازه‌ای در این‌باره رخ نخواهد دارد. ناترازی‌ها با ایرانیان می‌ماند تا روزی که راه‌های ورود سرمایه‌گذاری خارجی باز شود. ناترازی سیاست داخلی شوربختانه اقتصاد ایران بیش از هر دوره دیگری با بازی سیاسی از سوی تندروها مواجه بوده و است. در سال 1403 تندروها راه را برای عادی شدن مناسبات مردم با نهادهای حاکمیتی بیش از پیش تنگ و تاریک کردند. این وضعیت به کاهش اعتماد شهروندان به نهادهای حاکمیتی منجر شد. تجربه‌های جهانی نشان می‌دهد تا روزی که میان مردم و حکومت اعتماد نباشد اقتصاد بیشترین آسیب را می‌خورد. مردم دنبال هر چیزی می‌روند که حکومت منع می‌کند و کارهایی را که دولت می‌خواهد، انجام نمی‌دهند. سیاست خارجی ناتراز کارشناسان باور دارند که سیاست خارجی ایران در سال‌های گذشته به مرور در تنظیم شعار نه شرقی نه غربی به بی‌راهه رفت. این وضعیت در پایان سال 1403 بدتر شد. یورش سنگین غرب برای حل چند مساله با ایران راه را برای پیشروی سیاست خارجی به سوی شرق هموار کرد. به نظر نمی‌رسد در سال آینده این ناترازی برطرف شود.