۱۴ سد مهم کشور در وضع بحرانی

ساعت 24 - بیست‌وپنجم اسفند ماه 1403، مسعود پزشکیان در جلسه شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان تهران درباره ناترازی آب در سال 1404 هشدار داد و گفت: «در تهران برای سال آینده با ناترازی آب مواجه هستیم و این مسئله از الان باید مدیریت و برای آن فکر شود. با وضعی که در استفاده از منابع در تهران پیش می‌رویم، دیگر امکان ادامه زندگی وجود ندارد. »

محمد جوانبخت، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا، هم با اشاره به کاهش محسوس بارندگی‌ها، اعلام کرده که این وضعیت موجب خشکسالی بسیار شدید شده و تامین آب شرب و کشاورزی را در استان‌هایی مانند تهران، خوزستان و اصفهان با مشکل روبه‌رو کرده است. متوسط کاهش بارندگی‌ها تا نیمه اسفند ماه بیش از ۵۰ درصد بود، اما با بارندگی‌های چند روز آخر اسفند ماه، این رقم به ۴۰ درصد رسیده است. البته پیش‌بینی‌ها از تداوم کم‌بارشی در ماه‌های آینده خبر می‌دهند، این شرایط نیازمند مدیریت منابع موجود و اجرای سیاست‌های موثر برای مقابله با بحران است.

نگاهی به وضعیت سدهای کشور

بر اساس جدیدترین گزارش‌های دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور، میزان ورودی آب به مخازن سدهای کشور ۲۸ درصد کاهش یافته است. به عبارت دیگر، ورودی آب به سدها در سال 1402 برابر با ۱۳.۲۶ میلیارد مترمکعب بود، در حالی که این رقم در سال 1403 به ۹.۵۸ میلیارد مترمکعب رسید. این در حالی است که میزان خروجی آب از سدها در هر دو سال مورد مقایسه، تقریباً مشابه بوده است.

حجم آب موجود در مخازن سدهای کشور تا ۲۱ اسفند 1403 با ۵ درصد کاهش نسبت به سال 1402، به ۴۴ درصد رسید. این آمار نشان می‌دهد که برخی سدهای مهم در ۱۰ استان کشور، شامل تهران، البرز، اصفهان، خراسان رضوی، حوضه قمرود، هرمزگان، زنجان، کرمان، فارس و مرکزی، کمتر از ۱۵ درصد پرشدگی دارند.

نگاهی به وضعیت سدهای تامین‌کننده آب شرب تهران

سدهای تامین‌کننده آب شرب تهران نیز در وضعیت نامناسبی قرار دارند. به طوری که سد امیرکبیر تنها ۶ درصد و سد لار ۱ درصد پرشدگی دارند. همچنین، سدهای لتیان و ماملو هر کدام ۱۱ درصد پرشدگی دارند. در سایر استان‌ها نیز سد زاینده‌رود اصفهان ۱۱ درصد، سد دوستی خراسان رضوی ۱۰ درصد، سد طرق خراسان رضوی ۱۲ درصد، سد پانزده خرداد حوضه قمرود ۱۱ درصد، سد استقلال هرمزگان ۸ درصد، سد شمیل و نیان هرمزگان ۳ درصد، سد تهم زنجان ۱۳ درصد، سد تنگوئیه سیرجان کرمان ۸ درصد، سد رودبال داراب ۳ درصد و سد ساوه مرکزی ۹ درصد پرشدگی دارند.

چالش‌ها کدامند؟

اگرچه خشکسالی یکی از علل، ناترازی آب است اما هدررفت بالای آب در شبکه‌های توزیع شهری و صنعتی عامل اثرگذاری در پیش آمدن این وضعیت است. بخش قابل‌توجهی از منابع آبی، پیش از رسیدن به مصرف‌کننده نهایی، در لوله‌های فرسوده، سیستم‌های انتقال ناکارآمد و مدیریت نادرست توزیع از بین می‌رود. این موضوع نه‌تنها در شهرهای بزرگ، بلکه در مناطق روستایی نیز مشکل‌آفرین شده است، جایی که بخش زیادی از آب به دلیل عدم سرمایه‌گذاری کافی در زیرساخت‌ها هدر می‌رود.

بازسازی شبکه‌های فرسوده، بهینه‌سازی مصرف و اعمال مدیریت هوشمندانه بر توزیع آب، اقداماتی است که از اتلاف گسترده آب جلوگیری می‌کند؛ باید وزارت نیرو بر جلوگیری از هدررفت آب، تلاش کند. به گفته مقامات شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، ۳۲ درصد آب تولیدشده در شبکه هدر می‌رود. یا گفته می‌شود هدررفت فیزیکی (مثلاً نشت از لوله‌ها) ۱۵ درصد، و هدررفت ظاهری (آبی که وارد شبکه می‌شود اما به علل مختلف از جمله استفاده غیرمجاز و... درآمدی نصیب تولیدکننده آب نمی‌کند) ۱۵.۵ درصد است که اصلی‌ترین صورت‌های هدررفت هستند.

کاهش زیست‌پذیری سرزمین ایران

آنچه مشخص است اینکه ظرفیت زیست‌پذیری سرزمین ایران به‌واسطه تشدید مسائل محیط‌زیستی کم شده، و مساله آب (در ابعاد مختلف) یکی از مهم‌ترین‌هاست. به باور کارشناسان، اغلب شهرهای کشور در سطوح مختلف تنش آبی قرار دارند، و وضعیت سدهای شهر تهران در وضعیت هشدارآمیزی است.

بر اساس آمارهای اعلام شده، سال ۱۴۰۲ به‌اندازه ۹ میلیارد مترمکعب آب شرب در کشور تولید شده. طبق برنامه هفتم این عدد باید به ۹.۲ میلیارد مترمکعب برسد. همچنین ۱۵ درصد هدررفت فیزیکی آب شرب در کشور معادل ۱.۳۵ میلیارد مترمکعب آب است. این میزان از کل مصرف آب شهر تهران در یک سال (۱.۲ میلیارد مترمکعب) بیشتر است. و اینکه ۱۵.۵ درصد هدررفت ظاهری (یا آب بدون درآمد) معادل ۱.۴ میلیارد مترمکعب آب است. از طرفی گفته می‌شود 150 میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی اضافه برداشت می‌شود و این عدد هر ساله افزایش می‌یابد. در نتیجه این شرایط، فرونشست زمین ادامه دارد که برخی از آن‌ها رسانه‌ای می‌شود.

بازچرخانی آب؛ راهکاری که جدی گرفته نمی‌شود

کشورهای کم‌آب، بازچرخانی و تصفیه فاضلاب شهری و صنعتی، را به یک منبع اصلی تامین آب تبدیل کرده‌اند. اما در ایران، در برخی شهرها و صنایع، تصفیه پساب مورد توجه قرار گرفته است. آب مصرف‌شده در بخش‌های صنعتی و خانگی، در بسیاری از موارد قابل بازیافت و استفاده مجدد است، اما عدم سرمایه‌گذاری مناسب، نبود قوانین الزام‌آور و مقاومت برخی بخش‌ها در برابر این تغییرات، باعث شده که حجم زیادی از این آب تصفیه نشده از دست برود.

کشاورزی؛ متهم یا قربانی؟

بیش از ۸۰ درصد آب کشور را در کشاورزی مصرف می‌شود. بسیاری معتقدند که کشاورزی سنتی و روش‌های آبیاری ناکارآمد، یکی از دلایل اصلی هدررفت آب در ایران است. کشاورزی ایران نه‌تنها متکی به روش‌های سنتی و پرمصرف است، بلکه سیاست‌های حمایتی دولت در سال‌های گذشته، کشاورزان را به سمت کشت‌های پرآب‌بر سوق داده است. محصولاتی مانند برنج، هندوانه و نیشکر که به منابع عظیم آب نیاز دارند، در مناطقی کشت می‌شوند که با بحران شدید کم‌آبی مواجه‌اند.

تغییر الگوی کشت، نیازمند اصلاح سیاست‌های کلان، ارائه مشوق‌های مالی به کشاورزان برای استفاده از روش‌های نوین آبیاری و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید است که باید به این راهکارها توجه شود.